Słownik Geograficzny Krόlestwa Polskiego i innych ziem
Słowiańskich
z końca XIX wieku
Powiat suwalski (16 gmin i jedno miasto Suwałki) –
Andrzejewo, Czostkόw, Filipόw, Hytta, Hańcza Stara, Jeleniewo,
Kadaryszki, Kukόw, Koniecbόr, Maćkowo, Pawłόwka, Przerośl,
Sejwy, Wiżajny, Wόlka, Zaboryszki.
Powiat augustowski (12 gm) – Augustόw, Balia Wielka,
Bargłόw, Dowspuda, Dębowo, Hołynka, Kolnica, Kuryanki, Łabno,
Petropawłosk, Szczebro-Olszanka, Sztabin, Wołowiczowce.
Powiat kalwaryjski (15 gm)
Powiat maryampolski (14 gm)
Powiat sejneński (14 gm) – Berżniki, Hołny Wolmera,
Kopciowo, Krasnowo, Krasnopol, Kudrany, Lejpuny, Łoździeje, Metale, Mirosław,
Pokrowsk, Sereje, Święto-Jeziory, Wiejsieje.
Powiat wyłkowyski (12 gm)
Powiat władysławowski (11 gm)
Miasto głόwne powiatu tej nazwy, leży nad rzeką Nettą, pod 53°49’ szerokości i 10°38’ długości geograficznej, przy trakcie bitym warszawsko-kowieńskim, o 240 wiorst od Warszawy, o 28 od Suwałk, o 73 od Grodna. Augustόw posiada urząd powiatowy, sąd pokoju V okręgu, należący do zjazdu sędziόw w Suwałkach, zarząd kanału augustowskiego, stacyę pocztową, stacyę telegraficzną międzynarodową. Kościołόw znajduje się w A. cztery: katolicki, ewangielicki i dwa prawosławne. Ludność Augustowa wynosi w samem mieście 7846 w tem mężczyzn 3939, kobiet 3907, domόw 501; przedmieścia: Białobrzegi, Biernatki, Klonownica, Turόwka, Wόjtowskie-uwołoki i Żarnowo, mają razem mk 2105: w tym mężczyzn 1086, kobiet 1019; domόw 327. Do miasta należy obecnie 446 włόk a w tej liczbie 139 włόk lasu, 15 włόk jezior i 5 nieużytkόw. Dziesiejsze przedmieścia: Żarnowo, Biernatki, Turόw są to dawniejsze obręby leśne, dodane miastu przez Zygmunta Augusta w 1564. Augustόw został założony przez Zygmunta Augusta w 1561 roku na gruntach krόlewskiej włości Knyszyn i nazwny od imienia właściciela. Rybołόstwo, piwowarstwo, wyszynk trunkόw i handel stanowiły głόwne zajęcie mieszkańcόw. Zbudowane z drzewa, ulegało łatwo pożarom, lecz szybko się odbudowywało, mając obfitość drzewa w sąsiednich puszczach ekonomii grodzieńskiej. W miejscu poprzednich drewnianych kościołόw wzniesiono ze składek parafii murowaną świątynię w 1848r. W kaplicy na przedmiściu jest obraz Chrystusa, uważany za cudowny i stanowiący cel pobożnych pielgrzymek w czasie odpustόw. Augustόw, parafia katolicka, należy do dekanatu augustowskiego; istniała też tu parafia i dekanat grecko-unicki. Dekanat katolicki dyecezji sejneńskiej składa się z 12 parafij, położonych w powiecie augustowskim: Adamowicze, Augustόw, Bargłόw, Hoża v. Sylwanowce, Jaminy, Janόwka, Krasnybόr, Raczki, Studzieniczna, Szczebra, Sztabin i Teolin. Augustowski dekanat byłej dyecezyi chełmskiej obrządku grecko-unickiego w 1863 dzielił się na 10 parafij: Augustόw, Balla kościelna, Hodyszόw, Hołynka, Lipsk, Łubno, Perstuń, Rygałόwka, Sopoćkinie, Wysokie-Mazowieckie. (Por. „Miasto A.” Przez Jan Jarnutowskiego Bibl. War. 1863 II-149 a także Bibl. War. 1857, III-IV i 1858 II). Powiat augustowski guberni suwalskiej graniczy na pόłnoc z suwalskim i sejneńskim, od zachodu i południa z gubernią grodzieńską, od południo-zachodu z łomżyńską a na zachόd przytyka do Prus. Rozległość ogόlna wynosi 36,3 mil. kw. Powierzchnia ziemi przedstawia rόwninę z niewielkimi wyniosłościami, ktόre przechodzą w sąsiednie powiaty pod nazwą wzgόrz augustowskich. Wielka ilość lasόw (około 70,000 dziesięcin) zasila wodą gęstą sieć rzeczek, jezior i bagnisk. Z rzek najważniejsze są: Niemen stanowiący wschodnią granicę powiatu, Czarna Hańcza oddzielająca go w pόłnocnej stronie od sejneńskiego i Biebrza na południowej granicy. Z odprowadzających zaś miejscowe wody w obrębie powiatu: Netta, Stawiska i Jarzębianka z licznymi dopływami. Jeziora grupują się przeważnie w pόłnocno-zachodniej części powiatu; znaczniejsze są: Sajno, Necko, Białe, Niższa Rozpuda, Studzieniczne, Gorczyca, Orle, Paniewo, Krzywe, Mikaszewo itd. Przeważnie piaszczyste grunta wytwarzają glebę żytnią II klasy, jedną z najuboższych w Krόlestwie; w gubernii suwalskiej zaś powiat Augustόw zajmuje w rzędzie 7 powiatόw piąte miejsce co do urodzajności. Wysiew pszenicy wynosił średnio (w latach od 1870 do 1872) 1,300 czetwiertii, żyta 16,000 cztrwiertii; zbiόr zaś średni 8,300 czetwiertii pszenicy i 67,000 czetwiertii żyta. Hodowla inwentarza nie przedstawia nic godnego uwagi. Stadniny koni utrzymywane są w Świacku i Wasilewiczach, posiadłościach hr. Wołowiczόw. Przemysł fabryczny na niskim stopniu. Prόcz gorzelni i browarόw tylko fabryka odlewόw i narzędzi rolniczych w Sztabinie. Rękodzielnictwo ogranicza się na zaspakajaniu miejscowych i to najprostszych jedynie potrzeb. Wieśniacy zajmują się tkactwem i pędzeniem smoły; handel koncentruje się w Augustowie i nie przedstawia godnych uwagi rezultatόw. Komunikacyjne środki stanowią przede wszystkim rzeki spławne: Niemen, Biebrza i kanał augustowski przerzynający powiat na długości 98 worst; obok tego przecinają powiat: trakt bity kowieński w zachodniej stronie i krόlewiecki we wschodniej; łączy je droga pocztowa na Lipsk i Sopoćkinie idąca. Ludność ogόlna wynosi 65,000 (na milę 1781 dusz), w tej liczbie mężczyzn 33,402, kobiet 32,253. Wojewόdztwo Augustowskie powstało po utworzeniu Krόlestwa Kongresowego w 1816 i trwało do 1837, w ktόrym zostało zmienione na gubernię tej nazwy. Gubernia augustowska, jedna z pięciu za dawnego podziału krόlestwa, utworzoną została z wojewόdztwa augustowskiego w 1837 roku, na skutek zaś nowego podziału w 1866 zniesioną została a na jej miejsce utworzono dwie gubernie: suwalską i łomżyńską. Leśnictwo augustowskie dzieli się na trzy straże: Szczebra, Sajenek i Świderek.
Augustόw – miasto powiatowe, miało w 1890 9496 mk. Zapisanych do ksiąg ludności stałej było 11547, obecnych 9242, niestałej ludności 254. Śrόd zapisanych do ksiąg było 119 prawosławnych, 147 protestantόw, 7473 żydόw, katolicy stanowili 50% augustowski powiat utworzony w 1867 dzieli się na 12 gmin: Balla wielka, Bargłόw, Dowspuda, Hołynka, Kolnica, Kuryanka, Łabno, Petropawłowsk, Szczebro-Olszanka, Sztabin, Wołowiczowce. W 1890 ludność powiatu wynosiła 75796, z tego przypadało na jedno miasto (Augustόw) 9496 a na gminy wiejskie i osady miejskie 66300. Zapisanych do ksiąg ludności stałej było 91433, między niemi 6649 nieobecnych. Co do wyznania było: 14242 prawosławnych, 579 protestantόw, 14161 żydόw (5473 w Augustowie). Katolicy stanowili 64,4% ludnoświ. Na obszarze powiatu w 1880 było 106165 mόrg lasόw rządowych, stanowiących dwa leśnictwa odrębne; augustowskie i ballskie (od wsi Balla), tudzież w częściach należące do leśnictwa pomorskiego i suwalskiego. Leśnictwo augustowskie miało 42284 mόrg obszaru.
Budy
Wsi noszące te nazwy powstawały
zwykle w obrębie innych; tak np na gruntach Augustowa: Budy Augustowskie,
Jόzefowa: Budy Jόzefowskie.
Buda, budy – nazwa ogόlna geo-topograficzna osad
leśnych lub powstających po wyciętych lasach. Pierwotnie oznaczała ona samo
mieszkanie osadnika leśnego i w języku myśliwskim znaczy szałas z gałęzi,
służący do ukrycia myśliwego przed zwierzyną, na ktόrą czatuje. Gdy z
osad, ktόrych mieszkańcy trudnili się łowiectwem, pszczelnictwem,
wytapianiem smoły itp przemysłami, zaczęły tworzyć się osady rolnicze,
zatrzymały one swe pierwsze nazwiska, choć miejsce bud zastąpiły chaty.
Najwięcej Bud spotykamy w obrębie dawnego Mazowsza (gubernia warszawska,
płocka, łomżyńska), choć wraz z kolonizacją mazurską spotykamy budy na całym obszarze ziem dawnej Polski. Por.
Ruda, Majdan, Huta, Demnia. Br.Ch.
Turόwka
Wieś nad rzeką tej nazwy
(prawym dopływie Netty), powiat augustowski, gmina i parafia Augustόw
(odl. 9 wiorst), ma 49dm, 305 mk. W 1827 było 44 dm, 269 mk.
Wόjtowskie włόki
Osada, powiat augustowski,
gmina i parafia Augustόw (odl 4 wiorsty), ma 3dm, 23mk.
Żarnowo
Wieś, obecnie przedmieście
miasta powiatowego Augustowa (odl. 7 wiorst), nad rzeką Żarnόwką (dopływ
Netty), ma 193dm, 1297 mk. W 1827 Żarnowo, wieś rządowa, w parafi Augustowa, ma
177dm i 1486mk. Br.Ch.
Gmina Bargłόw
Bargłόw Kościelny, wieś
rządowa, Bargłόw Dworny, wieś i folwark rządowy, i Bargłόw Cerkiewny,
trzy wsie przyległe sobie, powiat augustowski, gmina i parafia tej nazwy, przy
drodze bitej z Rajgrodu do Augustowa. W 1827 Bargłόw Dworny miał 31dm i
158 mieszkańcόw, Bargłόw Kościelny zaś 47dm i 205 mk. Dziś B. Dworny
ma 593mk i 61 dm, B. Kościelny 445 mk i 56 dm.
Gmina Bargłόw z urzędem we
wsi B. Dworny, ludność 5255, rozległość 16338 mόrg. Sąd gminny okrąg I i
stacya pocztowa w m. Augustowie o 12 wiorst, do Suwałk 40 wiorst. W skład gminy
wchodzą: Bargłόw Cerkiewny, Bargłόw Dworny, Bargłόw Kościelny,
Bargłόwka, Brzozόwka, Czerkiesy, Gostwiny, Jeziorki, Judziki,
Kamionka-Chrustowskich, Kamionka-Dłużewskiego, Kamionka-Niedźwiedzkiego,
Kamionka-Nowa, Kamionka-Stara, Karta, Kukowo, Łabętnik wieś i folwark,
Mamarta, Młynek, Nowiny Bargłowskie, Nowiny Stare, Orany, Piekutowo, Pieńki,
Pomiany wieś i folwark, Popowo, Prόchniewo, Reszki, Rozalin, Rumejki,
Solistόwka wieś i folwark, Sosnowo, Tobyłka wieś i folwark, Uścianki,
Wilkowo, Żrόbko i Żrόbki. Parafia Bargłόw dekanatu
augustowskiego liczy wiernych 7298. W Bargłowie Kościelnym jest szkόłka
elementarna. Jest tu też na ukończeniu nowy kościόł murowany,
wzniesiony ze składek parafian za sumę 50 tys. rubli srebrem.
Wieś i folwark nad rzeką Bargłόwką, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, 294mk, 36 dm, odl. o 4 wiorsty od Bargłowa.
O 3 wiorsty na pόłnoc od
Bargłowa; 26 osad rozrzuconych śrόd ubogiej, wzgόrkowatej okolicy.
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw. W 1827 było tu 40dm, 208mk; obecnie ma 50dm, 537mk. Br.
Ch.
Czerkiesy
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw. Ma 2dm, 22mk.
Wieś nad małym jeziorem tej
nazwy i błotem Trukele, powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw. Leży
o 9 wiorst na zachόd od Augustowa. W 1827 było tu 37 dm, 223 mk. Jezioro
Jeziorki ma 15 mr obszaru i do 20 stόp głębokości; znajduje się w pobliżu
Netty.
Judziki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Rajgrόd. W 1827 było tu 8dm, 150mk. Obecnie 8dm,
79mk.
Kamionka Stara,
Kamionka Nowa, Kamionka Chrustowskich, Kamionka Dłużewskiego i
Kamionka Niedźwiedzkiego
Wieś i kolania, powiat
augustowski, gmina i parafia Bargłόw, w odległości 12 wiorst od Augustowa.
Kamionka Stara ma 17dm, 218mk, Kamionka Nowa 22dm, 149mk, trzy pozostałe drobne
części razem 7dm, 47mk. W 1927 była tu tylko jedna wieś rządowa, 32dm i 193mk.
Folwark Kamionka Stara lit. A B C rozl. mόrg 643, grunta orne i ogrody
mόrg 268, łąk mόrg 102, pastwisk mόrg 83, lasu mόrg 151,
zarośli mόrg 23, wody mόrg 1, nieużytki i place mόrg 15,
płodozmian 8-polowy, budynkόw drewnianych 9; pokłady torfu. Wieś Kamionka
A Puszczałowska (z osadą Jarzębowizna) rozl. mόrg 324, grunta orne i
ogrody mόrg 128, łąk mόrg 79, pastwisk mόrg 11, lasu mόrg
67, zarośli mόrg 35, nieużytki i place mόrg 4, budynkόw
drewnianych 6, pokłady torfu.
Wieś, powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Rajgrόd; odl. 17 wiorst od Augustowa; 10dm, 107mk. Br.Ch.
Lipowo
Osada włościańska, powiat
augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. 15 wiorst od Augustowa, 2dm,
33mk.
Lipόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw, ma 4dm, 31mk.
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odległy 16 wiorst od
Augustowa, ma 26dm, 255mk. W 1827 wieś rządowa, 22dm, 131mk
Mamarta
Osada, powiat augustowski,
gmina i parafia Bargłόw, odl. 12 wiorst od Augustowa, ma 3dm, 18mk.
Młynek
Osada, powiat augustowski,
gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. 18 wiorst od Augustowa, ma 2dm,
12mk. Br.Ch.
Nowiny Bargłowskie
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw. Odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 20dm, 217mk.
Nowiny Stare
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 17 wiorst, 3dm, 31mk.
Orany
Powiat augustowski, gmina i
parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 13 wiorst, ma 2dm,14mk.
Piekutkowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
i parafia Bargłόw. Odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 6dm, 67mk. W 1827 było
4dm, 22mk.
Pieńki
Osada, powiat augustowski,
gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 3dm, 64mk. W 1827
było 2dm, 15md.
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd. Odl. od Augustowa w
stronie połudn.-wschόd. 16 wiorst, od stacji pocztowej w Rajgrodzie 5
wiorst, ma 26dm, 303mk, gorzelnię, browar wyrabiający piwo i porter. W 1827
było tu 30dm, 176mk. Dobra Pomiany składały się w 1870 z folwarkόw:
Pomiany, Reszki i Lipόwka, wsi: Pomiany, Reszki, Łabentki, Lipόwka,
osad: Rozalin, Cepery i Młyńska. Rozległość ogόlna dominialna wynosi
mόrg 2419. Wieś Pomiany os. 35, z gr. mόrg 227; wieś Reszki os. 40, z
gr. mόrg 236; wieś Łabentki os. 13, z gr .mόrg 101; wieś Lipόwka
os. 4, z gr. mόrg 13; osada Rozalin os. 1, z gr. mόrg 8; osada Cepery
os. 1, z gr. mόrg 7, osada Młyńsk os 1, z gr. mόrg 18. Br.Ch.
Popowo
Powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 20 wiorst, 22dm, 188mk. W
1827 12dm, 71mk. Br.Ch.
Prόchniewo
Powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Studzieniczna, 1dm, 20mk.
Reszki
Wieś i folwark nad jeziorem tej nazwy powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odległe od Augustowa 18 wiorst; folwark ma 4dm, 8mk; wieś 19 dm, 283mk. W 1827 było 19dm, 131mk. Jezioro łączy się kanałem z jeziorem Kukόw.
Rozalin
I Czepiery, osada,
powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa
10 wiorst, ma 4dm, 16mk. Br.Ch.
Rumejki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 19 wiorst. Ma 9dm, 64mk.
Solistόwka
Wieś i folwark, nad rzeką tej
nazwy, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od
Augustowa 18 wiorst. Wieś ma 30dm, 272mk; folwark 2dm, 28mk. W 1827 było 25dm,
158mk. W 1866 folwark rozległości 1050 mόrg: gruntόw ornych i
ogrodόw 366 mόrg, łąk 195 mόrg, lasu 458 mόrg,
nieużytkόw 31 mόrg, las nieurządzony. Wieś Solistόwka 38 osad,
434 mόrg.
Sosnowo
Osada nad kanałem augustowskim,
powiat augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 20 wiorst,
2dm, 36mk.
Tobyłka
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina i parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 18 wiorst. Wieś ma
7dm, 99dm, folwark 2dm, 9mk. W spisie z 1827 nie pomieszczona.
Uścianki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Bargłόw, parafia Augustόw (odl. 10 wiorst). Ma 19dm, 190mk. W 1827 8
dm, 49 mk.
Wilkowo
Folwark, powiat augustowski,
gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od Augustowa 20 wiorst. Ma 2dm,
14mk. W1827 1dm, 4mk. Br.Ch.
Żrobki
Albo Zrzobki i Zrobki, wieś i
folwark, powiat augustowski, gmina Bargłόw, parafia Rajgrόd, odl. od
Augustowa 20 wiorst, mają 31dm, 231mk. W 1827 było 25dm, 165mk. Dobra
Żrόbki w 1842 miały obszaru w przybliżeniu mόrg 1360: gruntόw
ornych i ogrodόw mόrg 420, łąk mόrg 210, pastwisk mόrg 240,
zarośli mόrg 360, nieużytki mόrg 30, lasu mόrg 100. Wieś Żrobki,
osad 22, mόrg 248.
Gmina
Dębowo
Dębowo
Wieś nad kanałem augustowskim,
powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy. Odl. od Augustowa 26 wiorst.
W 1827 było tu 3dm i 17mk, obecnie 4dm, 69mk. Przy wsi jest śluza kanału.
Gmina Dębowo ma ludności 2990,
rozległości 11685 mόrg, sąd gminny okr. II w Jastrzębny o 22 wiorst,
stacja pocztowa Augustόw. W skład gminy wchodzą: Czarniewo, Czarny Las,
Dębowo, Jaminy, Jasionowo, Jazewo, Kopytkowo, Klonowo, Lipowo, Łubiane,
Mogilnice, Polkowo i Wrotki.
Czarniewo
Wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia Jaminy, leży na wzgόrzach nad błotami rzeki Biebrzy. W 1827 było tu 31dm i 167mk, obecnie liczy 36dm, 99mk.
Czarny Las
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dembowo, parafia Jaminy. Liczy 10dm i 91mk.
Jaminy
Wieś rządowa, powiat
augustowski, parafia Jaminy. Leży śrόd błot i lasόw, o pόł mili
od Sztabina o 23 wiorsty od Augustowa, nad rzeczką bezimienną, wpadającą do
Biebrzy z prawego brzegu. Posiada kościόł drewniany parafialny. W 1827
było tu 28dm, 167mk, obecnie 67dm, 318mk. Kościόł i parafię erygowała
księżna Teodora Sapieżyna. Kościόł obecny po 1849 wzniesiony. Parafia ma
dusz 2645.
Jasionowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dembowo, parafia Jaminy. Odl. 29 wiorst od Augustowa. W 1827 było tu 15dm,
55mk; obecnie 16dm, 162mk. Dobra rządowa Jasionowo i Kopytkowo miały w 1858
przyległości Łąki Zabiele i Klewańskie.
Jeziewo
Wieś nad rzeką Nettą, powiat
augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 22 wiorsty od Augustowa.
Otoczona z trzech stron błotami leżącymi po obu stronach Netty. Ma 93dm, 815mk.
Kopytkowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 30 wiorst od Augustowa. Ma 16dm, 145mk.
Lipowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dębowo, parafia Jaminy, odl. 24 wiorst od Augustowa, ma 12dm, 135mk. W 1827
wieś rządowa, 9dm, 53mk
Łubine
Albo Łubiańce, osada, powiat
augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy. Odl. 22 wiorsty od Augustowa. Ma
1dm, 9mk.
Mogilnica
Albo Mogielnica, wieś, powiat
augustowski, gmina Dębowo, parafia Jaminy, odl. 22 wiorsty od Augustowa. Leży
na piaszczystej wyniosłości, gόrującej nad błotami rzeki Biebrzy. Ma 54dm,
505mk, 1305 mόrg obszaru. W 1827 wieś rządowa, 42dm, 254mk. Wchodziła w
skład dόbr Łabno.
Polkowo
Wieś nad rzeką Nettą, o 2
wiorsty od jej ujścia do Biebrzy, powiat augustowski, gmina Dembowo, parafia
Jaminy. Stanowi ona jedną z niewielu małych wysp suchych, wynurzających się z
rozległych błot po brzegach Biebrzy i Netty. Odl. 28 wiorst od Augustowa, ma
37dm, 361mk. W 1827 było 29dm, 170mk.
Wrotki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dembowo, parafia Jaminy, odl. 19 wiorst od Augustowa, ma 14dm, 122mk,
188mόrg. Wchodziła w skład dόbr Adamowicze. W 1827 wieś rządowa, ma
12dm, 74mk.
Gmina
Dowspuda
Dowspuda
Folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Suwałk 15 wiorst, od Augustowa 20 wiorst; liczy 6dm, 64mk. Leży w pobliżu osady Raczki. W 1823 Ludwik Pac były generał wojsk polskich, wzniόsł w Dowspudzie wspaniałą rezydencję (manoir) na wzόr angielskich zamkόw, w stylu ostrołukowym. Prześliczny był to gmach, zdobny w dzieła, rzeźby, freski, galeryę obrazόw itp. Dziś w ruinie opustoszały. Pac, jako angloman zagorzały, sprowadzał ludzi z Anglii, gospodarstwo na wzόr angielski urządzał i nadawał folwarkom miana: Hawelok, Nowa Szkocya. W 1817 Pac założył tu bielarnię płόtna na sposόb angielski. Upadła przecie dla braku materyału do bielenia. (Opis i widok Dowspudy podał Tygodnik Ilustrowany z 1865, Nr. 276, tudzież Pamiatnaja kniżka suwalskiej gubernii za 1872).
Gmina Dowspuda, powiat
augustowski, parafia Janόwka, liczy ludności 7796, rozległości 25476
mόrg, sąd gminny okr. I i stacja pocztowa w Augustowie o 20 wiorst. W
gminie znajduje się browar 1, fabryk świec 2, garbarni 2, młynόw 2.
W skład gminy wchodzą: Adamowo-bieda, Chodorki, Chomątowo, Dąb,
Dowspuda, Grabowo wieś i folwark, Iwanόwka, Janόwka-Kordon,
Janόwka-poparafialna, Janόwka-prywatna, Janόwka rządowa,
Jankielόwka, Jaśki, Jewy, Korytki wieś i kolonia, Lipόwka,
Mazurki, Mazurki-nowe, Michaliszki, Mikołajewsk, Moczydły, Newyork, Nowosielc,
Nowy-Dworek, Okόł, Ostrόwek, Otnogi, Planta,
Podlipόwka, Podmoczydły, Podtopiłόwka, Podwitόwka, Posielanie,
Prawda, Pruska-mała, Pruska-wielka, Raczki, Rogόwek, Rutki-nowe,
Rutki-stare, Sołdacka-Słoboda, Suchochodorki, Szkocya, Ślepsk, Torpiłόwka,
Ucinki, Witόwka, Witόwka-kolonia, Witόwka-kordon, Wronowo wieś i
kolonia, Wysokie, Zajaśki, Zalesie i Załkie.
Dobra ziemskie Dowspuda z
miasteczkiem Raczki, niegdyś w ich skład wchodzącym, w gubernii suwalskiej,
powiecie augustowskim położone, w połowie zeszłego wieku były własnością
Jόzefa Paca, starosty chwejdańskiego i żony jego Balbiny z
Wołłowiczόw. W dobrach tych jest wieś kościelna Janόwka, należąca niegdyś
wraz z dobrami Dowspuda do Stanisława Rudominy Dusiackiego starościca
herbopolskiego, ktόry dokumentem fundacyjnym w 1623 w Wilnie, za
wiadomością i pozwoleniem Eustachego Wołłowicza, biskupa wileńskiego, wydanym,
kościόł poprzednio już w majętności Janόwka zbudowany nadał gruntem,
robociznami i ordynarią, a obok tego przeznaczył fundusz na utrzymanie przy
tymże kościele szpitala na sześciu mężczyzn i tyleż kobiet. Dobra Dowspuda w
1835 skonfiskowane zostały i obecnie rozdzielone na kilka części przeszły na
donację i rozprzedane osobom prywatnym. Podług opisu z 1845 dobra donacyjne
Dowspuda nadane generał-lejtnantowi Sulemie w 1836 składają się z folwarku
Szkocya z attynencyami Planta, Pacianowo, Witόwka, rozległości 1746
mόrg, folwark Korytki Wielkie mόrg 142, folwark Wronowo albo
Jόzefowo mόrg 339, folwark Nowy York mόrg 398, folwark
Witόwka mόrg 274, młyn wodny, krupiarnia i tartak w Chodorkach albo
Rynkόwku, lasy z odpadkami i osadami leśnymi mόrg 2219, rezydencya
Dowspuda, grunta dworskie Dzimowizna mόrg 148, za Jabłońskiemi mόrg
504, za Wysoką mόrg 55, przy Plancie mόrg 8, pod Rudnikami mόrg
179, łąki w obrębie Masalszczyzna i Mazurki mόrg 95, razem powierzchni
dworskiej mόrg 6104. Wieś Chomątowo z gruntem mόrg 301, wieś Jaśki mόrg
728, wieś Jankielowka mόrg 430, wieś Jabłońskie mόrg 894, wieś
Korytki małe mόrg 219, wieś Lipόwka mόrg 806, wieś Moczydły
mόrg 451, wieś Mała Pruska mόrg 621, wieś Sucha i Chodorki oraz
Wόjtostwo Chodorki mόrg 830, wieś Wronowo mόrg 527, wieś Wysokie
mόrg 502, ogόł gruntόw włościańskicn mόrg 6354. Dobra
Raczki pozostały przy rządzie. Br.Ch.
Adamowa Bieda
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. 11 wiorst od Augustowa, ma 3dm,
37mk.
Chodorki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka. Liczy 9dm, 20mk.
Chomontowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka. Liczy 11dm, 97mk. Br.Ch.
Grabowo
Zwane Grabowem Hejbowicza,
folwark i wieś w powiecie augustowskim, gmina Dowspuda, parafia Bargłowo, od
Suwałk wiorst 27, od Augustowa wiorst 12, przy gościńcu wiodącym z Agustowa do
miasta Raczki. Najbliższy kościόł we wsi Janόwce. Grunta folwarku
dotykają bezpośrednio do granicy pruskiej. Wieś skolonizowana, odseparowana, ma
dymόw 16, ludności 158, przestrzeni mόrg 45 prętόw 65. Grunta
folwarczne wraz z lasem zawierają włόk 64m np. i składają się z naczelnego
folwarku Grabowo i pomniejszych Nowydworek i Ostrόwek, oraz gruntόw
zwanych Odłogi, Dąb, Zabagnie lub Krόlowa Gόra, Zalesie, Rogowo lub
Rogόwko. Na Grabowie i Nowy-Dworku gleba pszenna, na Ostrόwku i
odłogach żytnia. Jeszcze przed kilkunastu laty były tu stosunkowo obszerne
lasy, a chociaż ich część wykarczowana i zamieniona na orną rolę, to zawsze
zostało jeszcze 20 włόk lasu. Wody niewiele, bo tylko dwie sadzawki, a
przez pola Ostrόwka płynie ruczaj; znać przecież w lesie łożysko
rzeczułki, ktόra dawniej przy dworze tworzyła spory staw, zamieniony teraz
na łąkę. W naczelnym folwarku budowle liczne, obszerne i w dobrym stanie;
gorzelnia nieczynna, cegielnia. Sad obszerny, utrzymany starannie, ma kilkaset
sztuk wyborowych drzew. Dobra te należały do Tadeusza i Adama Hejbowiczόw,
dalej do Ziemnocha, następnie do A. Righettowej; w 1855 kupił te dobra
Jόzef Ptak za 28500 rubli srebrem. Wieś Grabowo miała 1827 22dm, 154 mk. Br.Ch.
Iwanόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka. Odl. 12 wiorst od Augustowa, liczy 6dm, 36mk.
Jaśki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda. Odl. 16 wiorst od Augustowa, parafia Janόwka. W 1827 było tu
22dm, 138mk, obecnie 23dm, 314mk, 728 mόrg. Należy do dόbr Dowspuda. Br.Ch.
Jabłońskie
Wieś nad rzeką Gołką, powiat
augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. W 1827 było tu 26dm, 157mk,
obecnie ma 33dm, 268mk. Należy do dόbr Dowspuda. Tu bierze początek rzeka
Gołka.
Jankielόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka. Należy do dόbr Dowspuda, ma 17dm, 80mk.
Janόwka
Janόwka rządowa,
Janόwka poduchowna, Janόwka prywatna i Janόwka kordon, wieś nad
rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka. Odl. 11
wiorst od Augustowa, posiada kościόł parafialny, drewniany. W 1827 liczono
tu 39dm, 225mk, obecnie Janόwka rządowa ma 40dm, 360mk; Janόwka
poduchowna 10dm, 124mk, Janόwka prywatna 2dm, Janόwka kordon 1dm.
Janόwka należała w XVII w. do dόbr Dowspuda. Parafia Janόwka
dekanatu augustowskiego ma 4286 parafian, erygowana wraz z kościołem 1623 roku
przez Stanisława Rudominę Dusiackiego.
Korytki
Korytki Małe, wieś i kolonia, i
Korytki Wielkie, folwark, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia
Janόwka, odl. 30 wiorst od Augustowa; ma 8dm, 44mk.
Lipόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Raczki. Ma 34dm, 249mk. W 1827 20dm, 118mk.
Mazurki
Folwark i Mazurki-Nowe, wieś
nad rzeką Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, od
miasta Augustowa 5 wiorst, od miasta Suwałk wiost 30. Dawniej należał do
ogόłu dόbr prywatnych Dowspuda, potem przeszedł na własność skarbu, a
w 1871 oddany jako majorat jenerałowi Glebow, ktόry temu majoratowi nadał
nawę Nikolskoje; dziś zaś należy do jego syna. Ma przestrzeni ogόlnej
mόrg 1585, z czego przypada na rolę użytkową mόrg 792, a na lasy
mόrg 793. Grunta żytnie a las mieszany iglasty z liściasym. W tym lesie,
zwanym Okόł, przechowują się dotąd sarny w dosyć znacznej ilości. Założono
tu sad owocowy znacznych rozmiarόw. Do dόbr tych należy i młyn wodny
zwany Slipsk. Folwark Mazurki ma 7 dm, 84mk. Mazurki-Nowe ma 5 dm, 39mk.
Michaliszki
Powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl; 15 wiorst od Augustowa, 1dm, 13mk.
Mikołajόwek
Powiat augustowski, gmina Dowspuda,
parafia Janόwka, odl. 14 wiorst od Augustowa; ma 9dm, 68mk.
Moczydły
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odległość 24 wiorsty od Augustowa, ma 22dm,
167mk. W 1827 18dm, 109mk.
Newyork
Kolonia, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 11 wiorst, 1dm, 16mk.
Nowosielsc
Powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Augustόw. Odl. od Augustowa 4 wiorsty.
Nowy Dworek
Folwark, powiat Augustowski,
gmina dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 2dm.
Należy do dόbr Grabowo.
Osińska Droga
Folwark, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Raczki. W 1827 było tu 3dm, 19mk.
Ostrόwek
Folwark, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 8 wiorst. Należy do
dόbr Grabowo. Br.Ch.
Planta
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 17 wiorst,
od Raczek 4 wiorsty. Leży w pasie granicznym; ma 18dm, 126mk. Folwark ten
stanowi Attyn. Folwarku Szkocya. Należał niegdyś do dόbr Dowspuda
(Pacόw), skonfiskowanych w 1835.
Podlipόwka
Folwark, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Raczki, odl. od Augustowa 24 wiorsty, 1dm. W 1827 był
1dm, 7mk.
Podmoczydły
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl;od Augustowa 24 wiorsty.
Podtopiłόwka
Osada leśna, powiat
augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 9 wiorst,
ma 1dm.
Podwitόwka
Osada, powiat zugustowski,
gmina Dowspuda, parafia Raczki; odl; od Augustowa 21 wiorst, ma 1dm, 5mk.
Posielanie
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 16 wiorst, ma 10dm, 75mk.
Prawda
Powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 15 wiorst, ma 1dm.
Pruska Mała
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 11 wiorst, ma 23dm, 213mk,
621 mόrg. W 1827 było 15dm, 86mk. Wchodziła w skład dόbr donacyjnych
Dowspuda.
Pruska Wielka
Powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 10 wiorst, ma 39dm, 607mk. W
1827 było 26dm, 174mk. Br.Ch.
Raczki
Osada
miejska, przed 1867 miasteczko, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia
Raczki. Odl. od Suwałk 17½ wiorsty, od Augustowa 21 wiorst, od granicy
pruskiej 5 wiorst, od stacji drogi żelaznej brzesko-grajewskiej w Grajewie
24½ wiorsty, stacji drogi żelaznej w Olecku (Prusach) 22 wiorsty. Raczki
leżą na wyniosłym prawym brzegu rzeki Rozpudy, stanowiącej naturalną granicę
między powiatem augustowskim i suwalskim. Obfitość rakόw miała nadać
nazwisko miejscowości. Przez Raczki przechodzi trakt łączący Suwałki z granicą
pruską, w obecnej chwili przekształcony w drogę bitą. Na rzece wzniesiono w
1884 most długi 15, szeroki 4 sążni. Obszar gruntόw miejskich wynosi 622
mόrg 212 prętόw, w tem: ogrodόw owocowych i warzywnych 17
mόrg 52 pręty, roli ornej 501 mόrg 172 prętόw, łąk 4 morgi 179
prętόw, pastwisk 48 mόrg 79 prętόw, wody 1 morga 218
prętόw, piaskόw 11 mόrg 79 prętόw, granic i drόg 25
mόrg 255 prętόw, pod zabudowaniami 12 mόrg 112 prętόw (w
1886). Ulic w osadzie 16: kościelna, Suwalska, Nowomoczydlańska,
Staromoczydlańska, Szkolna, Stodolna, Nadrowna, Krόlewiecka, Browarna,
Nowa, Żydowska, Niemiecka, Dworna, al. Dowspudzka, Starodworna, Nadrzeczna,
Ogrodowa. Dwa rynki: głόwny i koński. Rynek głόwny zabudowany w
czworobok, po większej części domami murowanymi, z tych 4 jednopiętrowe. Miasto
błotniste, posiada gdzie nigdzie trotoary brukowane, jeszcze w 1846, oraz jedną
ulicę Suwalską, prowadzącą do mostu, wyłożoną kamieniem. Raczki mają
kościόł parafialny katolicki, synagogę murowaną, dom modlitwy. W 1830 było
204dm i 2500mk. W 1850 140dm, 2079mk; obecnie 11 dm murowanych (w tem
dawniejszy magistrat), 184 drewniane i 2807mk (439 katolikόw, 34
ewangelikόw, 5 prawosławnych, 2329 żydόw). Jarmarkόw 6, targi co
czwartek. Od czasu do czasu, zwykle w soboty, spędzają tu znaczną ilość trzody
chlewnej, ktόrą przybyli kupcy z Prus wielkimi partyami zakupują. Ludność
miejscowa utrzymuje się głόwnie z przemytnictwa, z czem też łączy się
ożywiony handel końmi. Rzemieślnicy, przeważnie żydzi: szewcόw (wraz z
czeladzią) 48, krawcόw 16, czapnikόw 2, stolarzy 4, stelmachόw
2, kowali 6, ślusarzy 2, tokarz 1, mularzy 3, cieśla 1, piekarzy 8,
rzeźnikόw 7, zegarmistrz 1, introligator 1, szklarzy 2, furmanόw 3,
rzezakόw 2, złotnik 1, przewoźnikόw 2, mosiężnik 1, blacharzy. Do
zakładόw fabrycznych zaliczyć można: 2 piwowarόw (z obrotem 3000
rubli srebrem), garbarnia (obrόt 900 rubli srebrem), zakład garncarski,
fabryka świec łojowych („szabasόwek”), cegielnia. W okolicy obfite pokłady
torfu, ślady rudy żelaznej. Domόw zajezdnych 2, handel win 1, szynkόw
piwnych 2, wόdczanych 5, massarski 2, składόw żelaza 2, innych
sklepόw większych 5. kupcόw I-rj gildyi 1, II-ej 3, mniejszych 15,
kupcόw zbożowych 5, felczerόw 2, akuszerek 2, doktόr przyjeżdża
raz na tydzień z Suwałk, apteka. Szkoła elementarna 1 klasowa o 3-ch
oddziałach, miała w 1885 62 uczniόw (chłopcόw 49, dziewcząt 13, w tem
katolikόw 51, żydόw 11); hederόw 9. W domu skarbowym, murowanym,
wartości rubli srebrem 3300, mieści się zarząd gminy Dowspuda, oraz narzędzia
ogniowe (1 sikawka i 6 beczek). Raczki jako leżące w pasie pogranicznym,
posiadają przykomόrek, przez ktόry wywieziono w 1876 a 228,685 rubli
srebrem, przywieziono za 17,860 rubli srebrem. Podatkόw skarbowych płaci
osada 400 rubli srebrem 71 kopiejek rocznie, składki ogniowej od zabudowań 982
rubli srebrem 62 kopiejek. Raczki jako wieś, była gniazdem rodziny Raczkόw
h. Ostoja, rozrodzonej pόźniej na Litwie. O jednym z nich Stryjkowski
(Kronika, ks. 22, str. 701) wspomina, że w 1506 pod Kleckiem „Tatarόw,
przeprawy naszym broniących na rzece, długą rusznicą, ognia z niej dając,
odstraszył, a po tem widząc jak się jej bali, choć nienabitą, kilku ich gonił”.
W drugiej połowie XVI w. Maryna Raczkόwna, cόrka Stanisława, wniosła
dobra Raczki w dom męża Grzegorza Massalskiego, podkomorzego Grodzieńskiego
(Niesiecki, VI, str. 3). Ona też funduje w 1599 kościόł parafialny w
Raczkach pod wezwaniem św. Trόjcy, Wniebowzięcia N.M.P. i św. Michała,
uposażywszy go odpowiednio. (Akt erekcyjny na pergaminie w archiwum
kościelnym). August II w 1703 nadaje miastu targi tygodniowe. W 1748 od
Ejdziatowicza nabywa dobra Raczki Jόzef Pac, hr. na Horodyszczu i
Dowspudzie, kasztelan ks. Żmujdzkiego, starosta chwejdański i ziołowski (Akt
Trybunału Głόwnego 1749 2 maja, N°102-103). Błędnie więc podaje
Encyklopedia Olgerbranda, jakoby nabyte zostały od Raczyńskich, w ktόrych
posiadaniu nigdy Raczki nie były. Pod rządami Pacόw nastają
najświetniejsze czasy dla nędznej osady. Nowy dziedzic odnawia zniszczony kościόł
i hojnie go uposarza (Przywilej w Arch. Koś) w 1751. Za staraniem właścicieli
Stanisław August wynosi Raczki do rzęu miast, lecz pożar w 1765 niszczy świeżo
powstającą osadę. Prawem własności nabył je od Jόzefa hr. Paca z mocy aktu
darowizny z 5 marca 1797, oraz testamentu z 6 tego miesiąca i roku Ludwik hr;
Pac, generał dywizyi wojsk francuskich i polskich. W skład dόbr Raczki,
prόcz miasteczka, wchodziły wsie: Raczki, Lipόwka, Witόwka,
Szczodrochy, Bolesty, Wierciochy i Wasilόwka, wszystkie w powiecie dąbrowskim,
obwodzie i wojewόdztwie augustowski, wartujące 110,000 talarόw czyli
złp. 600,000 (Wykaz hipoteczny w archiwum kościelnym). Hr. Ludwik Pac, zawczasu
myśląc nad podźwignięciem handlu i przemysłu, buduje cały szereg piętrowych
kamienic w rynku, przeznaczając je na pomieszczenie „kramόw”, wznosi w
pośrodku rynku gmach z cegły, zwany „kaffenhaus”, ktόrego ruiny dotrwały
do 1864, a wyborna cegła w części użytą została do budującej się bożnicy i domu
na pomieszczenie magistratu. Sporowadzeni przez Paca osadnicy, z czasem
zabudowali oddzielną ulicę, zwaną Niemiecką. Jednocześnie osadzeni zostali
tkacze przy założonej (w 1822) tu fabryce obrusόw i serwet, istniejącej do
1830. Kościόł parafialny, zniszczony podczas pożaru w 1765 z ruin i
gruzόw po raz trzeci na nowo wzniesiony (1811-1823), sprowadziwszy
umyślnie artystόw z Włoch (Inw.koś. z 1841). W 1812 generał Pac walczy
wciąż u boku Napoleona. Powrόciwszy w 1815 do dόbr swoich zaprowadza
tu wzorowe gospodarstwo i następnie uzyskuje dla Raczek przywilej na 6 jarmarkόw.
Przyjąwszy udział w walce 1831, zakończył życie jako wygnaniec na dalekim
wschodzie. Rok 1831 sprowadził dotkliwe klęski na miasteczko. Domy będące
własnością Paca zostały spalone i do szczętu zrujnowane (akta magistr.).
Rozległe (na Litwie) dobra Pacόw, a w ich liczbie i Raczki, w 1835 uległy
konfiskacie. Odtąd miasteczko zostało własnością rządu. Z dawnych pamiątek
pozostał tylko kościόł w stylu włoskim, długi łokci 110, szeroki 20,
wysoki 15 łokci. Świątynia ta, po 226 latach od dnia założenia, dopiero w roku
1835 dnia 27 września została poświęcona
przez biskupa Stanisława Kostkę Choromańskiego, administratora dyecezji
augustowskiej. Ponad głόwnym wejściem umieszczony jest herb Lilija
(Pacόw) a pόźniej tablica murmurowa opiewa ważniejsze wydarzenia z
historii świątyni. Wewnątrz świątyni, beczkowane sklepienie ktόrej wsparte
jest na 12 kolumnach jońskich, zwracają uwagę dwa pomniki wykonane z białego
kararyjskiego marmuru, podobno dzieło Kanowy. Pomieszczone po obu stronach
wielkiego ołtarza, na płytach jednakowej formy i wielkości przedstawiają w
płaskorzeźbie, po lewej stronie: na kolumnie z wyrytym herbem Pacόw,
popiersie mężczyzny uwieńczone kwiatami; o nią wsparta postać niewieścia w
stroju greckim, z „corona muralis” na głowie, zdaje się opłakiwać zgon
przedwcześnie zmarłego męża. Po prawej stronie naprzeciw pierwszego: skrzydlata
postać kobieca, unosząc się prawie w powietrzu, ryje na tablicy bohaterskie
czyny zmarłego. U stόp jej, rzucone w malowniczym niełazie, godło
rycerskie. Piramidalne zaś zakończenie pomnika zdobi herb Pacόw. W aktach
kościelnych nie ma wzmianki o tych pomnikach, tradycya tylko niesie a herby
potwierdzają, iż poświęcone są pamięci jakiegoś Paca (Ludwika?). Brak
napisόw utrudnia sprawdzenie podania. Jeden z 6 ołtarzy bocznych
przedstawia św. Maryę Magdalenę de Pazzi (ur 1566 we Florencyi, zmarła 1607,
kanonizowana 1669), pędzel lichy, lecz godna uwagi, bogato rzeźbiona rama, z
herbem Pacόw u gόry. Też same godła zdobią i chόr kościelny. W
tyle świątyni wieża wysoka 38 łokci, mieści w sobie 4 dzwony, z tych największy
(625 fenigόw pruskich), p.t. św. Ludwika, przelany ze starego w 1834 w
Broku, ozdobiony herbami Pacόw i Michałowskich.
Parafia Raczki dekanatu augustowskiego składa się: z osady Raczek, wsi Lipόwki i Witόwki, w powiecie augustowskim; tudzież wsi: Małe Raczki, Wasilόwki, Wierciochy, folwark Szczodrochy, wsi: Włodzimierόwka, Nieszki, Folwark Nieszki, wsi Bolesty Stare, Bolesty Nowe, Rudniki, Choćki, Sidory, Rabalino, Podwysokie, Żyliny, Lipowe, Żubrynek, Krupόwek, folwark Krukόwka, Koniecbόr, kolonii Koniecborskich, wsi: Stoki, Kuryanki, Popaśnica, Jόzefowo, Franciszkowo, Bakaniuk, folwark Bakaniul, Niemcowizna i folwark Wolaninowo, w powiecie suwalskim. W 1886 obejmowała 5475 dusz, w tem mężczyzn 2692, kobiet 2783. W 1884 spisano aktόw urodzin 217 (mężczyzn 115, kobiet 102), ślubόw 36, aktόw zejścia 140 (mężczyzn 65, kobiet 75). Najstarsze akty chrztu sięgają 1684, zaślubin 1766, zgonόw 1786. Od 1823 zaprowadzono przy kościele bractwo św. Trόjcy.
Cmentarzy
2: stary zawiera w obwodzie 112 prętόw i posiada kaplicę drewnianą,
zbudowaną w 1825 kosztem plebana; stary (sic!) – mόrg 4, założony za
miastem za rządu pruskiego, otoczony ogrodzeniem kamiennym (Inw. Koś. z 1819).
Na plebanii znajduje się obraz olejny, przedstawiający zgon małżonki hr.
Ludwika Paca, Karoliny hr. Małachowskiej, zmarłej w 1822. Szpital a raczej
przytułek starcόw, istniał od dawana przy kościele tutejszym, bez stałego
funduszu (Inw. Kośc. 1819). O 2 wiorsty od miasta, wznoszą się wspaniałe ruiny Dowspudzkiego
pałacu, ulubiony cel wycieczek dla mieszkańcόw. M.R. Witanowski.
Rogόwka
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, dol. od Augustowa 10 wiorst, ma 1dm.
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Bargłόw, odległa od Augustowa 14 wiorst. Leży przy samej
granicy od Prus, o 2 wiorsty na zachόd od Turόwki, przedmieścia
Augustowa. Rutki Stare mają 59dm, 477mk, Rutki Nowe 71 dm, 212mk. W 1827 Rutki
Nowe, wieś rządowa, 42dm, 258mk a Rutki Stare 37dm, 212mk. Br.Ch.
Sołdacka Słoboda
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 2dm,
43mk. Osady te utworzone zostały po 1864, na gruntach kościelnych zwykle
nadawanyche wysłużonym żołnierzom.
Sucha Wieś
Albo Sucha Chodorki, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 18 wiorst, ma 29dm, 254mk.
Szkocya Nowa
Folwark, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Raczek 3 wiorsty, od granicy
pruskiejo 2 ½ wiorsty. Założona około 1823 przez hr. Ludwika Paca,
zagorzałego anglomana. Stanowiąc niegdyś część dόbr dowspudzkich, przeszła
w posiadanie rządu w 1835. Naόwczas folwark Szkocya z attynacjami
Pacianowo, Planta i Witόwka zawierały 1743 mόrg. Obecnie jest tu 7dm,
101mk (7 żydόw). Na wpόł zrujnowane gmachy, drogi wysadzane drzewami,
przypominają dawną świetność tych dόbr. M.R.Wit.
Ślepsk
Osada leśna i młyn nad rzeką
Gołką, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od
Augustowa 5 wiorst. Osada młynarska 2dm, 5mk, osada leśna 1dm.
Topiłόwka
Wieś, powiat augustowki, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 10 wiorst. Ma 62dm, 562mk. Ludność
trudni się wyrobem sukna i płόtna. W 1827 było 44dm, 253mk.
Ucinki
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Raczki, 3mk.
Witόwka
Wieś i kolonia, powiat
augustowski, gmina Dowspuda, parafia Raczki, odl. od Augustowa 21 wiorst, leży
przy granicy do Prus. Wieś ma 30dm, 197mk, kolonia 1dm, 13mk. Wchodziła w skład
dόbr Dowspuda. Folwark ma 274 mόrg obszaru.
Wronowo
Albo Jόzefowo, wieś,
folwark i kolonia, powiat augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka,
odległy od Augustowa 16 wiorst, ma 24dm, 168mk. Folwark ma 339 mόrg i
wchodzi w skład dόbr Dowspuda, wieś ma 572 morgi, kolonia 92 mόrg. W
spisie z roku 1827 mylnie nazwany Wrowo, podano 16dm, 95mk. Br. Ch.
Wysokie
Wieś, powiat augustowski, gmina
Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 15 wiorst a 3 wiorsty od
granicy pruskiej, ma 17dm, 174mk. W 1827 było 15dm, 90mk. W 1717 należały do
dόbr Dowspudzkich Paca, kawalera meltańskiego, marszałka nadwornego w
księstwie litewskim. Podczas grasującego naόwczas powietrza, zmarło tu
101 włościan, pozostało 3 gospodarzόw (Akta grodzieńskie grodz. Sądu,
VII, 434).
Zajaski
Wieś i osada, powiat
augustowski, gmina Dowspuda, parafia Janόwka, odl. od Augustowa 11 wiorst.
Wieś ma 4dm, 32mk, osada leśna 1dm, 5mk.
Zalesie
Osada, powiat augustowski,
gmina Dowspuda, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 13 wiorst, ma 1dm. Leży
na obszarze dόbr Grabowo.
Gmina
Kolnica
Kolnica
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Leży śrόd błot i
lasόw puszczy augustowskiej, na południe od jeziora Sajno. Odległość 8
wiorst od Augustowa. Kolnica wieś ma 76dm, 712mk; folwark 9dm, 338mk. Istnieje
tu szkoła początkowa, lud wiejski trudni się płóciennictwem.
Folwark Kolnica z jeziorem Kolno, nomenklaturami Czarnucha, Komazόwka, rozległy 1471 mόrg, grunta orne i ogrody 378 mόrg, łąk mόrg 488, pastwiska mόrg 43, lasu 87 mόrg, wody 488 mόrg, nieużytki i place 117 mόrg. Budynkόw murowanych 6, drewnianych 10. Płodozmian 4-polowy, pokłady torfu, cegielnia. Jezioro Kolno ma 488 mόrg, stanowi znaczny dochόd z rybołόstwa. Dobra te powstały z oddzielenia od dόbr Wigry.
Gmina Kolnica liczy 3580mk,
rozległości 12231 mόrg, sąd gminny I i stacya pocztowa Augustόw o 8
wiorst. Gorzelnia 1, szkόł początkowych 2. W skład gminy wchodzą:
Białobrzegi, Borsuki, Bόr, Czarnucha, Czarny Brόd, Gliński, Grabowy
grunt, Kolnica, Komorniki, Komaszόwka, Lejzerόwka, Naddawki, Netta
wieś i folwark, Obuchowizna, Osowy grunt, Polki, Ponizie, Promiski, Sajenek,
Świderek, Świernisko, Twardy-rόg i Wizgi.
Białobrzegi
Wieś, powiat augustowaki, gmina
Kolnica, ma szkołę elementarną.
Czarnucha
Folwark i osada, powiat
augustowski, gmina Kolnica, parafia Szczebra, wchodził dawniej w skład
dόbr Krόlewskich Wigry. Obecnie stanowi własność prywatną, liczy 3dm
i 58mk. Folwark albo osada Czarnucha powstała z uwłaszczonych osad. Od Suwałk
wiorst 38, od Augustowa wiorst 10, od Grajewa wiorst 38, od kanału augustowskiego
wiorst 4. Rozległość wynosi mόrg 386, a mianowicie: grunta orne i ogrody
mόrg 155, łąk mόrg 129, pastwisk mόrg 99, nieużytki i place
mόrg 4. Płodozmian 5-polowy, budowli drewnianych 10, pokłady torfu. A.
Pal.
Czarny Brόd
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw. Liczy 3dm, 18mk.
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw. W 1827 było tu 21dm i 127mk, obecnie liczy 27dm
i 255 mk.
Grabowy Grąd
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica. Liczy 26dm, 174mk, odl. 11 wiorst od Augustowa.
Komaszόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw. Odl. 11 wiorst od Augustowa, 10dm, 38mk.
Lejzerόwka
Osada, powiad augustowski,
gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Odl. 10 wiorst od Augustowa, ma 2dm, 6mk.
Naddawki
Osada, powiat augustowski,
gmina Kolnica, parafia Bargłόw, odl. od Augustowa 6 wiorst. Ma 3dm, 29mk.
W 1827 było tu 2dm, 13mk.
Wieś i folwark, majorat, powiat
augustowski, gmina Kolnica, parafia Janόwka, odległy od Augustowa wiorst
10. Ma 68dm, 742mk. W 1827 wieś rządowa, parafia Bargłόw, 66dm, 402mk. W
XVI wieku istniał tu podobno kościόłek filialny do Bargłowa. Folwark Netta
stanowi majorat nadany rz. Rad. Stanu Czetyrkinowi.
Obuchowizna
Wieś nad rzeką Kolniczanką,
powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odległość od
Augustowa 8 wiorst, ma 12dm, 103mk. W 1827 było 4dm, 25mk.
Osowy Grunt
Właściwie Osowy Grąd, wieś,
powiat augustowski, gmina Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 9
wiorst, ma 32dm, 287mk. W 1827 było tu 21dm, 123mk.
Podczarnucha
Osada, powiat augustowski,
gmina Kolnica, parafia Studzieniczna. Nie zamiszkana w ostatnich spisach
urzędowych.
Polki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 9 wiorst, ma 9dm, 59mk. W
1827 był 1dm, 2mk.
Ponizie
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 6 wiorst, ma 32dm, 275mk. W
1827 20dm, 119mk.
Promiszki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 2dm, 18mk. W
1827 3dm, 22mk.
Sajenek
Wieś nad jeziorem Sajno, powiat
augustowski, gmina Kolnica, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 7 wiorst,
ma 11dm, 90mk. W 1827 było 7dm, 36mk, parafia Szczebra. Istniała tu kopalnia
rudy żelaznej.
Świderek
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw, odl. od Augustowa 10 wiorst, ma 4dm, 42mk. W
1827 5dm, 28mk.
Świerniszka
Osada, powiat augustowski,
gmina Kolnica, parafia Studzieniczna, odl. od Augustowa 9 wiorst, 1dm, 8mk.
Twardyrόg
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kolnica, parafia Augustόw (odl. 10 wiorst), ma 4dm, 41mk. W 1827 2dm,
11mk.
Wizgi
Osada, powiat augustowski,
gmina Kolnic, parafia Augustόw (odl. 5 wiorst). Ma 11dm, 71mk.
Gmina
Kuryanki
Kuryanki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Lipsk. Odl. od Augustowa o 38 wiorst. W 1827 wieś rządowa,
55dm, 290mk, obecnie 66dm, 448mk.
Gmina Kuryanki ma 3927mk,
rozległość 18718 mόrg, sąd gminny okr. II Jastrzębna o 16 wiorst, stacja
pocztowa Lipsk. W skład gminy wchodzą: Bańki, Bohatery Leśne, Brody,
Chorażowce, Dulkowszczyzna, Gruszki, Hruskie, Jaczniki, Jałowy Rόg,
Jasieniewo, Jazy, Krasne, Kudrynki, Kuryanka, Kurzyniec, Lipiny,
Lipsk-Murowany, Makaszόwka, Okolnie, Ostryniek, Paniewo, Pankowskie,
Perkuć, Rubcowo wieś i folwark, Rudawka, Rygłόwka, Siołko, Skiebielewo,
Sołojewszczyzna, Sosnόwka, Starożyńce, Tartak, Wołkusz i Wyżarnie.
Bahatery
Wieś Bohatery Leśne, wieś
rządowa, powiat augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Śrόd błot i
lasόw na południowym krańcu puszczy augustowskiej, o 2 wiorsty na
pόłnoc od Bartnik. W 1827 Bohatery Leśne miały 40dm i 230mk, obecnie 53dm
i 330mk. Bohatery Polne, wieś rządowa, powiat augustowski, gmina Łabno, o 10
wiorst na południe od Bohaterόw Leśnych, a 12 wiorst na wschόd od
Lipska. W 1827 było tu 36dm i 132mk, obecnie 51dm, 334mk.
Dulkowszczyzna
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Kuryanka, parafia Lipsk. Liczy 15dm, 110mk. Od Suwałk wiorst
70, od Augustowa wiorst 42, od Lipska wiorst 20, od rzeki Niemen wiorst 20.
rozległość folwarku wynosi mόrg 175 a mianowicie: grunta orne i ogrody
mόrg 161, łąk mόrg 10, nieużytki i place mόrg 4; budynkόw
drewnianych 5. Folwark ten w 1876 oddzielony od dόbr Lipsk Murowany. Br.Ch.,
A.Puł.
Hruszki
Lub Gruszki, wieś, powiat
augustowski, gmina Kuryanka, parafia Teolin. Leży śrόd lasόw puszczy
augustowskiej. Odl. 33 wiorsty od Augustowa, liczy 32dm, 252mk. W 1827 było tu
13dm, 78mk.
Jaczniki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Rygałόwka. W 1827 było tu 16dm, 94mk, obecnie 30dm,
207mk. Odl 41 wiorst od Augustowa.
Jałowy Rόg
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Teolin. Ma 1dm, 2mk.
Jasionowo
Wieś rządowa, powiat
augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Leży na wzgόrzach nad błotami
rzeki Biebrzy, na drodze z Krasnoboru do Sztabina, odl. 29 wiorst od Augustowa.
W 1827 było tu 8dm, 47mk, obecnie 12dm, 112mk.
Jazy
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanka, parafia Teolin. Odl. 32 wiorsty od Augustowa, ma 2dm, 8mk.
Krasne
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Lipsk, leży na wzgόrzach śrόd lasόw i błot
puszczy augustowskiej, odległa 34 wiorsty od Augustowa. W 1827 22dm i 133mk;
obecnie 37dm, 238mk.
Kudrynki
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia (?), odl. 34 wiorsty od Augustowa, ma 3dm, 48mk.
Kurzyniec
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Hołynka. Odl. 36 wiorst od Augustowa. Ma 13dm, 84mk.
Lipiny
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanka, parafia Teolin. Odległa 42 wiorsty od Augustowa. 9dm, 44mk.
Lipsk Murowany
Folwark, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. 41 wiorst od Augustowa, ma 1dm, 44mk. Od
1818 dobra Lipsk należały do Augustowskich, następnie przeszły na własność
Malwiny z książąt Giedrojciόw Augustowskiej; obecnie są własnością Pinkusa
Warhaftig. Według Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego folwark Lipsk Murowany (z
wsiami: Jaczniki, Dulkowszczyzna i Siόłko) rozległy 1289 mόrg: grunta
orne i ogrody mόrg 849, łąk mόrg 235, pastwisk mόrg 9, wody 2
morgi, lasu 163 mόrg, nieużytki i place 30 mόrg, budynki murowane 1,
z drzewa 13; pokłady kamienia wapiennego i torfu. Wieś Jaczniki osad 26, z
gruntem 769 mόrg; wieś Dulkowszczyzna osad 17, z gruntem 316 mόrg;
wieś Siόłko osad 9, z gruntem 380 mόrg. Br.Ch.
Okolne
Osada leśna, powiat
augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 33 wiorsty, 1dm,
4mk.
Ostryńskie
Przedmieście Lipska, osady
miejskiej w powiecie augustowskim, odl. 7 wiorst na zachόd od Lipska, leży
na wzgόrzach stanowiących poniekąd wyspę śrόd błot, ma 36dm.
Paniewo
Osada nad jeziorem tej nazwy,
powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odległa 23 wiorsty od
Augustowa, ma 2dm, 8mk.
Pankowskie
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Lipsk. Odległa 31 wiorsty od Augustowa, ma 3dm, 16mk.
Perkuć
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odl. 32 wiorsty od Augustowa, 1dm, 4mk.
Rubcowo
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 36 wiorst, od
szosy 6 wiorst. Wieś ma 7dm, 53 mk, 6 mόrg; folwark 3dm, 13mk, 1348
mόrg. W 1827 było 3dm, 20mk. Folwark Rubcowo wchodzi w skład dόbr
Hołyska. Br.Ch.
Rudawka
Wieś włościańska, powiat
augustowski, gmina Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 34 wiorsty, leży
w pobliżu kanału augustowskiego. Ma 19dm, 129mk, 671 mόrg. W 1827 było
9dm, 50mk. Wchodziła w skład dόbr rządowych Adamowicze, stanowiących część
dόbr Łabno.
Rygałόwka
Wiaś nad rzeką Niedwiedzicą
(dopływ Biebrzy), powiat augustowski, gmina Kuryanki, parafia Rygałόwka.
Odl. od Augustowa 42 wiorsty, posiada cerkiew parafialną drewnianą, 24dm,
149mk. Parafię i kościόł erygowali Wojnowie i Sołohubowie, nie wiadomo
kiedy. Buchowieccy w 1818 erekcyę odnowili. Obecny z 1847. Do parafi należała
filia w Ponarlicy.
Siołko
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Rygałόwka. Odl. od Augustowa 43 wiorsty, ma 12dm, 85mk.
W 1827 6dm, 34mk, parafia Lipsk.
Skieblewo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Lipsk. Leży na krawędzi błot zakańczających od południa
puszczę Augustowską, o 3 wiorsty na pόłnoc od Lipska a 38 wiorst od Augustowa,
ma 52dm, 405mk, 2236 mόrg. W 1827 45dm, 288mk. Wieś ta wchodziła w skład
dόbr rządowych Adamowicze.
Sołojewszczyzna
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 39 wiorst. Ma 7dm, 28mk. W 1827
było 3dm, 31mk, parafia Lipsk.
Sosnόwka
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Teolin, odl. od Augustowa 34 wiorsty. Ma 2dm, 20mk.
Starożyńce
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Kuryanki, parafia Hołynka, odl. od Augustowa 42 wiorsty. Ma
44dm, 291mk, 191 mόrg folwaru i 857 mόrg włościańskich. Folwark
Starożyńce wchodzi w skład majoratu rządowego Łabno; w 1827 było 26dm, 153mk,
parafia Lipsk.
Tartak
Osada, powiat augustowski,
gmina Kuryanki, parafia Teolin. Odl. od Augustowa 33 wiorsty. Ma 3dm, 13mk. W
1827 5dm, 81mk.
Wołkusz
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Teolin. Odl. od Augustowa 36 wiorst. Ma 19dm, 111mk, 215
mόrg. Wchodziła w skład dόbr rządowych Łabno. W 1827 było 19dm,
105mk.
Wyżarne
Wieś, powiat augustowski, gmina
Kuryanki, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 34 wiorsty, ma 10dm, 51mk.
Gmina
Petropawłowsk
Gmina w powiecie augustowskim,
należy do sądu gminnego okr. II we wsi Jastrzębna, stacja pocztowa Lipsk, ma
2031mk, rozległości 17660 mόrg. W skład gminy wchodzą: Jastrzębna wieś i
folwark, Lipsk wieś, Lipsk Mały wieś, Murowanka, Ostrowie, Podwułkusznie,
Ponarlica wieś i folwark, Rogożyn wieś i folwark, Rogożyniec, Wielgόry i
Wilcze Bagno. Nazwa tej gminy została jej urzędowo nadana już po
przeprowadzeniu nowego podziału Krόlestwa na powiaty i gminy w 1867.
Jarzębna
Wieś i folwark, donacya, powiat
augustowski, gmina Petropawłowska, parafia Lipsk. Leży na wzgόrzach ponad
błotami rzeki Biebrzy, na lewo od drogi z Rajgrodu do Lipska, o 10 wiorst od
ostatniego a 21 od Augustowa. Wieś Jarzębna ma 100dm, 760mk, folwark zaś 7dm,
69mk.
Lipsk
Osada miejska, przedtem miasto
nad rzeką Biebrzą, powiat augustowski, gmina Petropawłosk, parafia Lipsk. Leży
na samej granicy od gubernii grodzieńskiej, otoczony z trzech stron,
oprόcz pόłnocnego-wschodu, rozległymi błotami Biebrzy. Odl. 42
wiorsty od Augustowa, 63 wiorsty od Suwałk, o 275 wiorst od Warszawy, leży przy
trakcie z Augustowa do Grodna. Posiada kościόł parafialny murowany,
cerkiew prawosławną, stację pocztową. W 1827 było to miasto rządowe, miało 253
dm, 1483mk, w 1861 253dm i 1716mk (w tej liczbie 357 rus. i 366 żydόw);
obecnie ma 221dm, 1466mk. Domysły o starożytnej przeszłości Lipska, oparte na
pieczęci miejskiej z datą jakoby 1006, ktόrą miał widzieć Połujański w
magistracie miejskim (ob. Wędrόwki po guberni Augustowskiej, str 31), nie
mają żadnej podstawy i nie zasługują na poważne zbijanie. Stefan Batory,
starając się o podniesienie handlu i przemysłu śrόd mało zaludnionych
puszcz nadbiebrzańskich, zamierzył utworzyć nad spławną Biebrzą port handlowy i
na ten cel wybrał Lipsk, ktόremu w 1580 nadał prawo miejskie magdeburskie
i za herb łόdź z żaglem. Polecił on wznieść ratusz, wystawć kramy,
śpichrze i składy nad Biebrzą, dom gościny dka kupcόw, łaźnię publiczną,
browar. Dla zaopatrzenia osady w materyał budowlany nadał jej w 1583 kut
puszczy pierstańskiej, na milę szeroki i długi. Założył tu jednocześnie parafię
i wystawił kościόł drewniany 1582. Zygmunt III na uposażenie proboszcza
wyznaczył 6 włόk lasu z leśnictwa nowodworskiego ekonomii grodzieńskiej.
Dawne przywileje spłonęły w 1737, a na to miejsce August III wydał w 1754 nowy
potwierdzający takowe. Nadzieje Batorego nie ziściły się i Lipsk pozostał dotąd
biedną mieściną. W 1876 wzniesiono tu nową cerkiew prawosławną, na miejsce dawnej
po-unickiej parafialnej. Dobrami Lipsk władali najpierw Chreptowicze i
Kiszkowie, potem Radziwiłłowie z Birż. Br.Ch.
Ponarlica
Folwark i wieś nad rzeką
Niedźwiedzicą, dopływem Biebrzy, powiat augustowski, gmina Petropawłowsk,
parafia Lipsk. Odl. od Augustowa 42 wiorsty. Folwark ma gorzelnię, 4dm, 24mk;
wieś 8dm, 73mk. W 1827 7dm, 41mk. W lesie znajduje się kaplica prawosławna,
filia parafii Rygałόwka (o 3 wiorsty) wybudowana przez Buchowieckich. W
1882 folwark Ponarlica rozległości mόrg 753: grunty orne i ogrody
mόrg 267, łąk mόrg 66, pastwiska mόrg 238, wody mόrg 2,
lasu mόrg 161, zarośli mόrg 6, nieużytki mόrg 13, budynkόw
murowanych 5, z drzewa 9, las nieurządzony. Wieś Ponarlica osad 9, z gruntem
mόrg 305. Wieś Rogożyniec osad 13, z gruntem mόrg 186.
Rogożyn
Albo Rohożyn, wieś i folwark,
powiat augustowski, gmina Petropawłowsk, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 41
wiorst. Wieś ma 20dm, 134mk, folwark 5dm, 19mk. W 1827 19dm, 104mk. Folwark
Rogożyn z przyl. Wielhory rozległości mόrg 1774: grunty orne i ogrody
mόrg 269, łąk mόrg 55, lasu mόrg 300, zarośli mόrg 150,
nieużytki mόrg 1000, budynki murowane 3, z drzewa 11. Wieś Rogożyn osad
10, z gruntem mόrg 217.
Rogożynek
Albo Rohożynek, powiat
augustowski, gmina Petropawłowsk, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 38 wiorst.
Ma 10dm, 74mk. W 1827 5dm, 52mk.
Wilcze Bagno
Osada, powiat augustowski,
gmina Petropawłowsk, odl. od Augustowa 24 wiorsty. Leży śrόd lasόw
puszczy augustowskiej.
Gmina
Szczebro-Olszanka
Szczebra
Dwie wsie i folwark, i Szczebra
Mała, wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra, odl.
od Augustowa 20 wiorst, od Suwałk 22 wiorsty. Leży przy drodze bitej z Warszawy
do Suwałk, na wzgόrzach, śrόd lasόw i błot rozległych,
ciągnących się po brzegach rzeki Rozpudy, Szczeberki, Długanki. Posiada
kościόł parafialny drewniany, szkołę początkową. Wieś pierwsza ma 24dm,
195mk; druga 8 dm, 58mk; folwark 2dm, 23mk; Szczebra Mała 13dm, 58mk. W 1827
było 18dm, 123mk. Kościόł wystawiony w 1793 z drzewa, fundacyi krόla
Stanisława Augusta, erygowany na parafialny przez ks. Dawida Pilchowskiego,
sufragana Wileńskiego, a poświęcony przez ks. Massalskiego, biskupa
wileńskiego, 21 stycznia 1794. Krόl nadał 24 lipca 1793 na utrzymanie
proboszcza 6 włόk i 8 mόrg pustoszy, lasem zarosłej. Pierwszym
proboszczem był ks. Stafan Bajer. Prezentę nadał mu krόl 18 marca 1794.
Szczebra parafia, dekanat augustowski, 2685 dusz. Filia w Studzienicznej.
Szczebro-Olszanka gmina ma 13
826 mόrg obszaru i 9427mk; sąd gminny okr. I i stacja pocztowa w Augustowie.
W gminie istnieje przemysł leśny: wyrόb terpentyny, smoły i dziegciu. Szkόł
początkowych dwie. W skład gminy wchodzą: Atteny wieś i folwar, Barszczowa
Gόra, Blizna, Bryzgiel, Cisόwek wieś i folwark, Czarnybrόd, Danowskie,
Dolny-Las, Dora, Gatne, Gorczyca, Juryzdyka, Jόzefowo folwark,
Jόzefowo poduchowne, Kąt, Klonownica, Kopanica, Krusznik, Kujawy, Nowinka,
Olszanka wieś i folwark, Osińska-Buchta, Pijawnie, Pijawnie Małe, Pijawnie
Polskie, Pijawnie Ruskie, Pojόzefowo, Podkopanica, Podkrόlόwek,
Podnowianka, Podserwy, Podokolnie, Podwalnie, Poniatowizna, Płaska, Serwy, Sokolnie,
Strękowizna, Studzieniczna, Sucha Rzeczka wieś, leśn. i młyn, Swoboda, Szczebra
folwark, Szczebra (dwie wsi), Szczebra-Mała, Szczeberka, Szczepki, Ślepsk,
Upustek kolonia i leśniczόwka, Walnie, Walnie małe, Wojciech i Żyliny. Br.
Ch.
Ateny
Atteny, folwark i wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra, stacja pocztowa Augustόw. Należał dawniej o dόbr Wigry.
Blizno
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanska, parafia Szczebra, o 6 wiorst na południe od jeziora tej
nazwy, śrόd lasόw i błot.
Bryzgiel
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Wigry. Posiada szkołę gminną. Liczy 33dm,
219mk. Odl. od Suwałk 14 wiorst. Br.Ch.
Cisόwek
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Liczy 15dm, 103mk.
Folwark Cisόwek oddzielony w 1875 od dόbr rządowych Wigry przez wykup
czynszu. Rozległość wynosi mόrg 147 a mianowicie grunta orne i ogrody mόrg
93, łąk mόrg 42, pastwisk mόrg 2, nieużytki i place mόrg 9.
Budowli drewnianych 10. Rzeczka Szczeberka przepływa przez terytorium.
Czarny Brόd
Wieś i osada leśna, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna. Wieś liczy 21dm,
130mk, osada zaś 1dm, 5mk.
Dora
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Ma 3dm, 17mk. Odl. 12 wiorst od Augustowa
Gatno
Wieś rządowa, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. W 1827 było tu 26dm i
163mk, obecnie liczy 32dm, 232mk, odl. 13 wiorst od Augustowa.
Jόzefowo
Jόzefowo folwark i
Jόzefowo poduchowne, wieś, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka,
parafia Olszanka. Odl. 14 wiorst od Augustowa. Folwark ma 1dm, 2mk, wieś 14dm,
122mk. W 1827 było tu 15dm, 92mk.
Juryzdyka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Odl. 14 wiorst od Augustowa, ma 11dm,
89mk.
Klonownica
Osada leśna, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Szczebra. Odl. 5 wiorst od
Augustowa, ma 1dm.
Kopanica
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Wigry. Odl. 17 wiorst od Augustowa, ma 11dm, 91mk.
Krusznik
Wieś nad jeziorem tej nazwy,
powiat augustowski, gmina Szczegro-Olszanka, parafia Wigry, odl. 23 wiorsty od
Augustowa, 13 od Suwałk. Ma 33dm, 220mk; w 1827 13dm, 82mk.
Kujawy
Osada karczemna, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Augustόw. Odl. 14 wiorst od
Augustowa, ma 3dm, 24mk.
Monkinie
Wieś i osada, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odl. 19 wiorst od
Augustowa. Ma 17dm, 118mk. W 1827 wieś rządowa, 9dm, 58mk.
Nowinka
Wieś i osada, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odległość od Augustowa 10
wiorst, 40dm, 261 mk.
Olszanka
Wieś i folwark, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, leży przy szosie z
Warszawy do Suwałk, odl. od Augustowa 17 wiorst, a od Suwałk 13 wiorst. Wieś ma
39dm, 243mk; folwark 8dm, 73mk. W 1827 wieś miała 9dm, 52mk, folwark 2dm, 17mk.
Leży w wyniosłym położeniu otoczona przez błota i lasy rządowe (wigierskie).
Ludność trudni się płóciennictwem.
Osińska Buda
Kolonia, powiat augustowski,
gmina i parafia Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 22 wiorsty, ma 19dm,
132mk. W 1827 było tu 20dm, 119mk.
Pijawne
Pijawne Polskie, Pijawne Ruskie
i Pijawne Małe, trzy wsie i osada, powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka,
parafia Szczebra, odl. od Augustowa 17 wiorst. Pijawne Polskie ma 37dm, 296mk.
W 1827 było 24dm, 140mk. Pijawne Ruskie, odl. od Augustowa 18 wiorst, ma 40dm,
340mk. W 1827 było 22dm, 130mk. Pijawne Małe ma 9dm, 53mk. W 1827 było 4dm,
25mk. Pijawne osada drog., 1dm, 11mk; osada leśna 1dm, 3mk.
Płaska
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Lipsk, odl. od Augustowa 22 wiorsty. Ma 42dm, 269mk.
W 1827 było 12dm, 76mk.
Podkrόlόwek
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Olszanka, odl. od Augustowa 17 wiorst. Ma 11dm,
107mk. Mieszkają tu osadnicy rosyjscy, starowiercy.
Podnowinka
Leśna osada i folwark, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 3dm,
12mk.
Serwy
Wieś nad jeziorem tej nazwy,
powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odl. od
Augustowa 19 wiorst, ma 23dm, 133mk. W 1827 było 12dm, 74mk, parafia Szczebra.
Strękowizna
Powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, odległy od Augustowa 7 wiorst, ma 31dm, 223 mk. W 1827 13dm,
76mk. Istniała tu drobna huta żelaza prywatna, z produkcją do 100 cnt. rocznie.
Studzieniczna
Osada kościelna nad jeziorem
tej nazwy i kanałem Augustowskim, śrόd puszczy, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odległa o 7 wiorst od Augustowa,
posiada kościόł parafialny drewniany, kaplicę murowaną, kaplicę drewnianą,
karczmę i kilka domόw (około 20mk). Znajduje się tu studzienka,
ktόrej woda ma mieć własności uzdrawiające; w kościele zaś słynie cudami
obraz Bogarodzicy z gόry Karmelu. Wizerunek ten, dobrego pędzla, otoczone
srebrnemi wotami, jest głόwną ozdobą ubogiego kościόłka, ktόry
jako filia parafialnej świątyni w Szczebrze, zbudowany tu został z drzewa w
1845 przez Szymona Andruszkiewicza z Pawłόwki (parafii Krasnopol). Parafia
liczy obecnie 3645 dusz (Rubrycela z 1885). Tuż obok kościoła wąska grobla
prowadzi na wysepkę, gdzie, ocieniona drzewami, wznosi się murowana kaplica,
wybudowana w 1871 na miejscu dawniejszej drewnianej. Przy wejściu do niej
umieszczona tablica marmurowa opiewa dzieje tej miejscowości: „Wincenty
Morawski, pułkownik, jako pustelnik, pierwszy na tem miejscu osiadł i założył
Studzieniczną, na cześć Bogarodzicy, na dwόch wyspach zbudował dwie
kaplice w 1770 i 1786 i wprowadził służbę Bożą. Morawski όw, osiadłszy tu
1770 roku zasłynął swą pobożnością i znajomością leczniczych właściwości
ziόł. Ze wszech stron przybywano szukać u niego porady lekarskiej i
polecać się jego modlitwom. Nabył on za 100 tynfόw drewnianą kaplicę w
Augustowie i przeniόsł na swą wysepkę. Następnie w 1781 puścił się w
podrόż do Rzymu (na osiołku) i uzyskał od Piusa VI trzy odpusty doroczne
dla swego kościόłka (na św Annę, św Jana i św Teklę). Obraz Matki Boskiej
miał się pojawić na lipie. Dla pomieszczenia go wybudował Morawski drugą
kaplicę drewnianą w 1786. Żołnierze francuscy zrabowali kaplicę i pustelnię w
1812, Morawski, o ile się zdaje, wkrόtce potem zmarł. Portret jego,
przedstawiający krzepkiego, okazałej postaci starca, wisi w kościele. Na
Zielone Świątki zbiera się tu do 20000 pobożnych, ktόrzy przez 3 dni tu
przebywają, obozując w lesie. M.R.Wit.
Sucha Rzeczka
Wieś, osada leśna i młyn.,
osada straży kanału augustowskiego, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Studziniczna, odl. od Augustowa 14 wiorst. Wieś ma
15dm, 107mk, osada leśna 1dm, 3mk, osada młyn. 2dm, 3mk; osada kanału
augustowskiego 1dm, 11mk. W 1827 3dm, 17mk.
Swoboda
Osada leśna i osada straży
kanałowej, powat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna,
2dm, 19mk.
Upustek
Osada leśna i kolonia, powiat
augustowski, gmina i parafia Szczebro-Olszanka, odl. od Augustowa 15 wiorst.
Kolonia 1dm, 10mk; osada leśna 1dm, 8mk.
Walne
Wieś i Walne Małe, wieś, powiat
augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Wigry, odl. od Augustowa 17
wiorst. Walne ma 41dm, 226mk. Walne Małe 6dm, 84mk. W 1827 było 18dm, 106mk.
Wojciech
Wieś, powiat augustowski, gmina
Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odległy 5 wiorst od Augustowa, ma
9dm, 83mk. W 1827 było 9dm, 57mk.
Żyliny
Wieś nad kanałem augustowskim,
powiat augustowski, gmina Szczebro-Olszanka, parafia Studzieniczna, odl. od
Augustowa 15 wiorst, ma 6dm, 54mk. W 1827 było 3dm, 20mk. Dawniej zwała się Wnukowszczyzna.
Gmina
Sztabin
Sztabin
Albo Krasnybόr, też
Sztabin Kościelny, wieś i dobra nad rzeką Biebrzą, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr, leżą na samej granicy guberni grodzieńskiej,
odl. 19 wiorst od Suwałk 16 wiorst od Augustowa, 49 wiorst od Grodna, przy
trakcie bitym z Augustowa do Grodna. Rzeka Biebrza od Sztabina zaczyna być
spławną. Wieś posiada kościόł katolicki drewniany (filia Krasnoboru),
134dm, 1181mk. W 1827 było 63dm, 447mk. Dobra te (z Krasnoborem) posiadł na
początku obecnego stulecia karol hr. Brzostowski, kapitan wojsk polskich,
żonaty z Ewą Chreptowiczόwną, ktόra wzniosła tu w 1804 kościόłk
drewniany pod wezwaniem św. Jakuba. W 1818 zniosłszy dwie dymarki, istniejące w
Janόwku i Lebiedzinie, wystawił w Sztabinie piec do wytapiania rudy
łącznej wydobywanej z bagien nad Biebrzą, a w 1830 nowy, wielki piec,
ktόrego miechy poruszała machina parowa. Zakład ten produkował rocznie
4000 centn. żelaza (głόwnie naczyń kuchennych). Istniały tu także
tokarnia, forniernia, zakład stolarski, kotlarnia i kuźnia; fabryka ta
dostarczała odlewόw dla śluz przy budującym się kanale augustowskim. W
1820 Brzostowski zniόsł w całych swoich dobrach pańszczyznę i
pozaprowadzał szkόłki z nauką obowiązkową. Umierając w 1854 testamentem,
zatwierdzonym następnie przez rząd, dobra swoje zapisał na rzecz włościan i
oficyalistόw. Aktem tym nadał na własność budowle, pałace, ogrody, łąki i
grunta tym wszystkim, ktόrzy w chwili jego zgonu takowe posiadali dla
użytkowania i dozwolił im zbierania suszu na opał i wolnego pastwiska w lasach.
Z dochodόw dόbr i fabryk miały być zakładane szkόłki,
pozaprowadzane kasy pomocy dla chorych i inne wspόlne potrzeby, kasy
oszczędnościowe i pożyczkowe. Dalej powinny rozwijać się istniejące tam
fabryki. Obowiązki te miała spełniać administracya dziedziczna, ustanowiona nad
temi dobrami. Szlachetne zamiary Brzostowskiego nie zostały urzeczywistnione.
Brakło ludzi, ktόrzyby chcieli i umieli pokierować jego dziełem, a przytym
okoliczności ogόlnej natury nie pozwoliły rozwinąć się projektowanym
instytucyom. Testament Brzostowskiego wraz z jego portretem został ogłoszony
drukiem w Warszawie w 1855.
Dobra Sztabin w 1888
rozległości mόrg 16378 i włościańskie mόrg 6843. Cały powyższy obszar
nadzielony został włościanom. W skład dόbr wchodziły; wieś Sztabin os.
159, mόrg 1222; wieś Krasnoborki os. 69, mόrg 1934; wieś
Jaszόwek os.22, mόrg 663, wieś Krasnybόr os. 47, mόrg 768;
wieś Huta Sztabińska os. 53, mόrg 499; wieś Fedorowizna os.17, mόrg
177; wieś Żmojdak os.7 mόrg 86; os. Suchy Grąd od 1, mόrg 65; wieś
Karolin os 17, mόrg 421; wieś Matułka Wielka os. 7, mόrg 113; wieś
Ewy os.10, mόrg 228; osada Budy os. 1, mόrg 97; osada Czarny Grąd os.
1 mόrg 38; osada Motułka Mała os.1, mr.10; wieś Jasionowo os.56, mr.1148;
wieś Promiski os.4, mόrg 30; wieś Kupichy os. 16, mόrg 534, wieś
Budziski os. 8, mόrg 239, wieś Podcisόwek os.22, mr.158; wieś Szkła
os.9 mr.231; osada Chomaszewo os.1, mr.38; osada Pogorzały os.1, mr.62; wieś
Wolna os.15, mr.335; wieś Kamień os.45, mr.756; wieś Koniec os.57, mr.585; wieś
Długie os.13, mr.425; wieś Sosnowo os.5, mr.273, wieś Kobyli Kąt os.2, mr.107;
wieś Cegielnia os.5, mr.35; wieś Kryłatka os.20, mr.534; wieś Lebiedzin os.3,
mr.170; wieś Przechodka os.30, mr.92; wieś Dłużańska Lis os.30, mr.89. Sztabin gmina
ma 6288mk (967 żydόw), rozległości 23638 mόrg; sąd gminny okręgu II w
osadzie Jarzębna. Szkόł początkowych 3. Do gminy należą prόcz
wymienionych w składzie dόbr wsi: Balinka, Budy, Komaszόwka, Lasek,
Lebiedzin-Dworny, Lebiedzin-Księży, Lebiedzin-Podborze, Okrągłe,
Podcisόwek, Popowszczyzna, Zielona. Sztabin parafia, dekanat augustowski,
2100 dusz. Br.Ch.
Balinka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Do Balinki należy leśnictwo balińskie,
gubernia suwalskia, powiat augustowaki, ktόra dzieli się na 3 straże:
Żyliny, Balinka, Rudawka.
Cegielnia
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Ma 4dm, 35mk.
Chomaszewo
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Ma 2dm, 14mk.
Długie
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 było tu 7dm i 43mk; obecnie liczy 14dm,
97mk. Odl. od Augustowa 16 wiorst.
Ewy
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 liczono tu 8dm, 45mk; obecnie 7dm,
73mk.
Fedorowizna
Wieś, powiat augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Liczy 17dm, 96mk. Odl. 18 wiorst od Augustowa.
Janόwek
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 20 wiorst od Augustowa. W 1827 miał 13dm,
77mk; obecnie 22dm, 155mk.
Jasionowo
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 21 wiorst od Augustowa, ma 58dm i 409mk.
Kamień
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 46 wiorst od Suwałk. W 1827 było tu 13dm,
81mk; obecnie 38dm, i 234mk.
Komaszόwka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 20 wiorst od Augustowa, ma 6dm, 50mk.
Kopiec
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr; odl. 17 wiorst od Augustowa, ma 41dm, 216mk.
Krasnoborki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Leży na wzgόrzach nad błotami rzeki
Biebrzy, 21 wiorst od Augustowa, 1 wiorstę od Sztabina. W 1827 było 44dm,
260mk, obecnie 71dm, 518mk.
Krasnybόr
Wieś i osada, powiat
augustowski, gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Leży przy zejściu się rzek
Łabędzianki z Jastrzębianką, o 2 wiorsty od ich ujścia do Biebrzy, na
wzgόrzach ponad błotami tej ostatniej. Odl. 24 wiorsty od Augustowa, 52
wiorsty od Suwałk. Posiada kościόł parafialny erygowany 1598 przez Adama
Chreptowicza. Był tu klasztor dominikanόw, ktόry erygował 1512 ks.
Teodor Chreptowicz jako cerkiew, a pozostała po nim wdowa oddała ją
dominikanom. Gdy w 1825 wymarlii ostatni zakonnicy, z funduszόw klasztornych zbudowano kościόł filialny
w Sztabinie, a kościόł po-dominikański w Krasnymborze stał się
parafialnym. W 1827 było tu 27dm, 163mk, obecnie wieś Krasnybόr ma 51dm,
356mk, zaś osada 5dm, 30mk. Krasnybόr stanowił część dόbr Sztabin,
będących własnością Karola hr. Brzostowskiego, ktόry zapisał cały majątek
na rzecz włościan i oficyalistόw tych dόbr. Parafia Krasnybόr ma
6380mk.
Kryłatka
Wieś, powiat augustowaki, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 19 wiorst od Augustowa, ma 18dm, 119mk; w
1827 8dm, 46mk.
Lasek
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. 18 wiorst od Augustowa. Ma 3dm,
17mk.
Lebiedzin
Folwark, Lebiedzin Dworny,
Lebiedzin Księży i Lebiedzin Podborze, wsie, powiat augustowski, gmina Sztabin,
parafia Krasnybόr, odl. 19 wiorst od Augustowa. W 1827 było tu w
ogόle 12dm, 72mk; obecnie 25dm, 186mk.
Motułka
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. 15 wiorst od Augustowa; ma 7dm, 63mk.
Okrągłe
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 17 wiorst, ma 1dm.
Podcisόwek
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 14 wiorst, ma 22dm, 114mk.
Pogorzałe
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl od Augustowa 22 wiorsty. Ma 1dm,
8mk. W 1827 był 1dm, 4mk.
Popowszczyzna
Folwark, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl od Augustowa 21 wiorst. Ma 2dm,
11mk.
Promiszki
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 12 wiorst, ma 21dm, 176mk. W
1827 9dm, 51mk.
Sosnowo
Powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. W 1827 3dm, 23mk.
Suchy Grunt
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. od Augustowa 12 wiorst. 1dm, 15mk.
Sztabińska Huta
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, o 4 wiorsty na płn-zach od Sztabina, śrόd lasόw rezległych,
ma 47dm, 450mk.
Wolna
Wieś, powiat augustowski, gmina
Sztabin, parafia Krasnybόr. Odl. od Augustowa 21 wiorst. Ma 17dm, 106mk.
Zielona
Osada, powiat augustowski,
gmina Sztabin, parafia Krasnybόr, odl. od Augustowa 11 wiorst. Ma 1dm,
7mk.
Inne
Rajgrόd
Osada miejska nad jeziorem
Rajgrodzkim, przed 1867 miasteczko, powiat szczuczyński, gmina Przestrzele
parafia Rajgrόd. Leży przy drodze bitej z Warszawy do Kowna, pomiędzy
Grajewem a Augustowem, odl 224 wiorsty od Warszawy, 31 wiorst od Szczuczyna, 17
½ wiorsty od Grajewa, 3 wiorsty od granicy pruskiej. Osada zajmuje
pόłwysep wchodzący w jezioro, na końcu pόłwyspu wznosi się nasyp
(grodzisko), zwany Gόrą Zamkową, czworokątny u szczytu, mający 390 krokόw
obwodu. Rajgrόd posiada kościόł parafialny drewniany, kościόł
ewangelicki reformowany, synagogę, szkołę początkową, urząd gminy, stację
pocztową, aptekę, 217dm, 3916mk (1932 mężczyzn, 1984 kobiet). Do osady należy
2696 mόrg ziemi. Odbywa się tu 6 jarmarkόw. Ludność przeważnie żydowska,
trudni się drobnym handlem, ktόrego głόwny artykuł stanowią ryby
wędzone (sielawy i węgorze). Około 1280 Narymunt, książę litewski, wkroczył na
Podlsie i zająwszy kraj cały, dał go za udział bratu Trojdenowi. Ten dla
zabezpieczenia granic granic od Prusakόw i Mazurόw, wzniόsł
grόd warowny nad jeziorem. W akcie rozgraniczenia Podlasia (ziemi wizkiej
i goniądzkiej) z Litwą w 1358 (Kod. Maz., 73) Rajgrόd wymieniony jest jako
punkt graniczny wraz z rzeką Nettą. Czy zamek Rongart, wzniesiony wedle Wiganda
w 1360 przez Kazimierza Wielkiego i zburzony wkrόtce przez Krzyżakόw,
można uważać za Rajgrόd, jest rzeczą wątpliwą. Zdaje się, że Rajgrόd
należał do Litwy i był własnością książęcą, nadaną następnie kniaziom Glińskim.
Gdy głośny w dziejach kniaź Michał za zdradę został ukarany konfiskatą,
rajgrodzkie dobra 1509 roku nadane zostały przez Zygmunta I Mikołajowi
Radziwiłłowi, wojewodzie wileńskiemu. W ciągu XVI w. starostwo rajgrodzkie
występuje w regestrach poborowych bądź oddzielnie, bądzi też jako „tenuta”
łączona ze starostwem augustowskim. W 1580 dochόd z obu oceniony na
1967zł. gr. 25, kwota zaś oznaczona 593 fl. 17gr. W 1593 wyznaczono starostwo
rajgrodzkie na gwarancyą oprawy dla Anny, żony Zygmunta II (ob. Podlasie,
t. VIII, 417). W 1616 zostaje starostwo w ręku Piotra Dulskiego, a w 1632 na
akcie elekcyi Władysława IV podpisał się Krzysztof Dulski, rajgrodzki i
augustowski starosta (Vol. Leg., III, 145 i 365). Lustracya z 1664 wspomina, iż
na starostwie rajgrodzkim zabezpieczono posag krόlowej Maryi Ludwiki;
obejmowało wtedy miasto rajgrόd z folwarkiem i wsie: Dręstwo,
Krocόwka, Indziki, Czarnylas, Kosόwka, Miecze, Kosiły, Chmiele,
Barszcze i dwa lasy, zwane Rybczyna i Bełza. W 1674 starostą Rajgrodzkim jest
Kazimierz Tedwin, podkomorzy derpcki (Vol. Leg., V, 131). Krόl Jan II
przywilejem 1679 potwierdza nadane przez Annę z Radziwiłόw Kiszczynę prawo
magdeburskie i rόżne swobody dla tego miasta. W 1771 posiadali je Dominik
Modeksza, podkomorzy kowieński, wraz z żoną Anną z Wilczewskich, ktόrzy
zeń opłacali kwarty złp. 1298 gr. 18, a hyberny złp. 1096 gr. 29. Jednakże już
na sejmie warszawskim w 1775 Stany Rzeczypospolitej nadały te dobra narodowe w
emfiteutyczne posiadanie Rydzewskiemu, podstolemu wizkiemu, wraz z
wόjtostwem (Vol. Leg., VII, 141). 22 maja 1831 generał rosyjski Sacken,
uważając pozycyą Rajgrodu jako klucz wojewόdztwa augustowskiego i Litwy,
zajął miasto z korpusem 7000 żołnierzy, umocniwszy wzgόrze zamkowe bateryą
z 14 dział oraz ostrokołem. Dnia 28 nadciągnął Dembiński z przedniej straży
korpusu Giełguda, a po zaciętej walce opanował tę pozycję. Sacken cofnął się do
Augustowa (Puzyrewski, Wojna 1831, str. 264; pamiętnik Dembińskiego, 1, 270).
Jako punkt graniczny Rajgrόd był rynkiem handlowym na produkty litewskie a
głόwnie futra, ktόre do Rajgrodu sprowadzane, rozchodziły się stąd po
całym Mazowszu. Kościόł katolicki drewniany, pod wezwaniem narodzenia
N.M.P., założony był podobno z parafią w 1519 przez Mikołaja Radziwiłła. Obecny
zbudowany w 1764 przez Jana Olszewskiego, proboszcza, a poświęcony dopiero w
1820 przez Augusta Maciejewskiego, sufragona augustowskiego. Rajgrόd
parafia, dekanat szczuczyński (dawniej wąsocki) ma 6073 dusz (w 1885). Opis i
rysunek grodziska w Rajgrodzie podał Al. Osipowicz w Tygodniku Ilustrowanym z
1867 (Nr 384).
W 1850 dobra rządowe
Rajgrόd miały ogόlnej rozległości mόrg 20,330. Z tego w 1840
nadano na prawach majoratu radcy tajnemu Czetyrkinowi dobra Netta, składające
się z folwarku Netta mόrg 1083, Borsuki mόrg 223, Bargłόwka mόrg
830, lasu mόrg 1426, probostwo Netta mόrg 177; osady: Choszczowskie
mόrg 39, Choszczowo trzcianne mόrg 58, Stare Nowiny mόrg 35,
wie: Netta mόrg 2593, Borsuki mόrg 351, Czarnybόr mόrg 55,
Naddawki mόrg 45, Borki mόrg 54, Sosnowo mόrg 42, Karpa
mόrg 102, Lipowo mόrg 158, Pieński mόrg 124, Piekutowo mόrg
292, Stare Nowiny mόrg 150, Pruchnowo mόrg 117, Bargłόwka
mόrg 648. W ogόle wydzielono na majorat Netta mόrg 8621. W 1844
dołączono do majoratu Pruska i Tajno generał-majorowi Zabłockiemu 2 jeziora:
Tajno mόrg 306, Dręstwo mόrg 424, razem mόrg 730. Pozostała
część dόbr obejmowała mόrg 10797. W skład jej wchodziły: miasto
Augustόw mόrg 279, osady: Bargłόw Kościelny mόrg 275,
Zalaskowy kąt mόrg 71, Kanałowa Sosnowo mόrg 8, Probostwo mόrg
105, odpadek Karpa mόrg 741. pod szosą, rzeką i kanałem 62 mόrg.
Wsie: Bargłόw Kościelny mόrg 1179, Bargłόw Dworny mόrg
1626, Brzozόwka mόrg 1421, Rudka Nowa 1495, Rudka Stara mόrg
1114, Jeziorki mόrg 1652, Uścianki mόrg 461, Cerkasowizny mόrg
142, Chojnόw (rozl. niewykazana), wybraniectwo Rudka mόrg 108.
Leśnictwo rządowe Rajgrόd ma obecnie 27 214 mόrg obszaru. M.R.Wit.
Gmina
pruska
Pruska
Folwark, powiat szczuczyński,
gmina Pruska, parafia Bargłόw. Leży na granicy powiatu augustowskiego.
Wieś, stanowiąca dawniej jedną całość z folwarkiem leży częścią w powiecie
augustowskim; ogόlny obszar wynosi 3188 mόrg; w 1827 było 2dm, 19mk.
Pruska gmina należy do sądu gminnego okrąg II w osadzie Rajgrόd, tamże
jest stacja pocztowa (odl. 10 wiorst), urząd gminny we wsi Tajno. Gmina ma
3631mk, rozległość 16193 mόrg. W skład gminy wchodzą: wieś szlachecka
Gόrska i włościańska, wsie: Barszcze, Karczewo, Dręstwo, Karwowska
Wόlka, Kruszewo, Kroszόwka, Orzechόwka, Pruska, Tajno, Tajenko,
Woźnawieś.
Wieś nad jeziorem tej nazwy,
powiat szczuczyński, gmina Pruska, parafia Bargłowo, 994 mόrg rozległości.
W 1827 miała 38dm, 288mk
Wieś, powiat szczuczyński,
gmina Pruska, parafia Bargłόw. Leży około 2 mil na wsch-płd od Rajgrodu,
na pόłnocnym brzegu jeziora tej nazwy, w lesistej i bagnistej okolicy, ma
szkołę początkową, urząd gminy, 95osad, 948mk, 2293 mr. obszaru. W 1827 72dm,
343mk. Tajnowskie starostwo niegrodowe, w wojewόdztwie podlaskim, ziemi
bielskiej, podłόg spisόw podskarbińskich z 1771 było w posiadaniu
Anny Rostkowskiej, ktόra opłacała kwarty złp. 2289 gr 14, a hyberny złp
611 gr 24. Na sejmie 1773-75 Stany Rzpltej nadały te dobra w posiadanie
emfitentyczne Krzysztofowi Frankowskiemu, posłowi ziemi zakroczymskiej.
Wόwczas obejmowało dobra Tajno z wsiami: Bargłόwka, Lipowem,
Nowinami, Woźną, Orzechόwką, Polkowem, Piekutowem i Uścianką. Br.Ch.
Suwałki
Miasto gubernialne, leży pod
54°4’6’’ szerokości pόłnocnej i 40°35’4’ długości wschodniej od F., nad
rzeką Czarną Hańczą, w dolinie ciągnącej się od jeziora Hańcza do jeziora
Wigry, długiej około 5 mil a szerokiej 1½ do 3 wiorst. Od pόłnoy i
południa osłania miasto wyżyna sięgająca na południu przy cmentarzu żydowskim
830st n.p.m. Dolina ta jest niewątpliwie dnem dawnego jeziora, ktόrego
szczątkami są pozostałe dotąd jeziora Hańcza i Wigry, tudzież łącząca je rzeka.
Przy kopaniu studni w mieście trzeba przebijać się przez grube warstwy żwiru,
otaczające zaś miasto zbocza wyżyny okryte są licznymi bryłami głazόw
narzutowych. Klimatu miasta cechą charakterystyczną jest ciągły wiatr, zależny
nie tylko od położenia śrόd wyżyny pojezierza, ale i lokalnych
warunkόw tej długiej a wąskiej doliny, łączącej dwa wielkie jeziora.
Przepuszczalność gruntu przy ciągłym ruchu powietrza i otoczeniu leśnem czynią
Suwałki jednym z najzdrowszych miast w krόlestwie.
Drogi bite łączą Suwałki z
Warszawą (odl. 268 wiorst), Kownem (około 110 wiorst) i miastami powiatowymi
gubernii. Najbliższa stacja drogi żelaznej brzesko-grajewskiej: Grajewo (odl.
70 wiorst) a warszawsko-petersburskiej (na odnodze do Wierzbołowa) w
Wyłkowyszkach (około 80 wiorst). Suwałki posiadają kościόł parafialny
katolicki murowany, cerkiew, dwie kaplice katolickie (na cmentarzu i przy
gimnazjum), kościόł parafialny ewangelicki ze szkołą i cmentarzem, dom
modlitwy, filiał zaboru reformowanego w Serejach (od 1860), gimnazjum męskie,
gimnazyum żeńskie, 3 szkoły początkowe, szpital Św Piotra i Pawła na 60
łόżek, szpital wojskowy, szpital żydowski na 30 łόżek, dom przytułku
na 12 osόb (od 1869, z kapitałem 5755 rubli srebrem), ochronkę dla 33
dzieci (z kapitałem 4210 rubli srebrem). Z władz rządowych mieszczą się: urząd
gubernialny, zarząt powiatowy, sąd okr. I, sąd pokoju, zarząd akcyzy VI okręgu,
urząd pocztowy gubernialny, stacja telegraficzna. Znajduje się też dyrekcja
szczegόłowa Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego. Istnieje od 1878 w
Suwałkach straż ogniowa ochotnicza (120 członkόw), przy ktόrej
zorganizowała się amatorska orkiestra (38 osόb) i chόr, lecz po
kilkuletniem istnieniu rozprzęgły się około 1886. Wyrazem życia towarzyskiego
jest klub miejski. Miejscem przechadzek jest ogrόd miejski, założony przed
50 laty w miejscu, gdzie stał dawniejszy kościόł i cmentarz. Dalsze
okolice miasta lesiste, urozmaicone jeziorami, obfitują w malownicze
miejscowości, nadające się do wycieczek. Z zakładόw przemysłowych istnieją
obecnie dwa browary i kilka mniejszych zakładόw, ktόrych produkcja
roczna dochodziła w 1878 40290rs. Miasto samo składa się głόwnie z jednej
wielkiej ulicy, ciągnącej się wzdłόż szosy i zwanej Warszawską a teraz
Petersburskim Prospektem. Przy tej ulicy mieszczą się prawie wszystkie
instytucye, kościoły, sklepy ważniejsze. Cała zabudowana domami murowanymi,
piętrowymi przeważnie. Przy innych bocznych ulicach domy przeważnie drewniane.
W 1890 było zapisanych do ksiąg stałej ludności 20,592, po strąceniu nieobecnych (32,8%), rzeczywista stała ludność wynosiła 13,830 a z niestałą 16,863. Podług wyznań było śrόd stałej ludności: 7009 katolikόw, 386 prawosławnych, 108 starowiercόw, 585 protestantόw, 12,060 żydόw. Domόw liczono około 700. W 1800 było 214dm, 1184mk (ani jednego żyda). W 1827 było 235dm, 216mk, w 1857 152 domy murowane, 797 drewniane, 11,273 mk (7016 żydόw, 488 Niemcόw). Dochody kasy miejskiej wynosiły w 1878 28,636rs, wydatki 20,843rs. Poza miastem, przy drodze do Sejn, wzniesiono po 1876 wielkie koszary na pomieszczenie pułku dragonόw. W 1887 rozpoczęto przy szosie warszawskiej budowę wielkich koszar dla piechoty. Wielkie te budowle (z cerkwią) stanowią niemal oddzielne miasto. Dawny folwark kamedulski (dziś donacya rządowa), zwany papiernią (z młynem i stawem), przylega do miasta od strony południa. Mieszczą się tu na stawie łazienki kąpielowe.
Historya. Jeszcze
na początku XVI wieku wyżyna pojezierza w okolicy dzisiejszych Suwałk pokryta
była puszczą, śrόd ktόrej mieściły się rzadkie i nieludne osady
Mazurόw, Rusinόw i Litwinόw, trudniących się wypalaniem smoły,
hodowlą pszczόł, pasterstwem i myślistwem. Obszar puszczy (leżącej w
wojewόdztwie trockim, powiecie grodzieńskim) otaczającej dzisiejsze
Suwałki, należał do dwόch leśnictw: przełomskiego i perstuńskiego.
Kolonizacya tych obszarόw i rozdawnictwo części puszczy rόżnym panom
litewskim i ruskim rozpoczyna się, o ile się zdaje, za Zygmunta I. Puszczę
dzielono na kąty (uhły). Jeden taki „uhoł” nadaje krόl 1514 Sopoćkom, od
ktόrych przeszedł do Wołowiczόw. Kameduli, ktόrych klasztory
(1613 na Bielanach pod Krakowem) zaczynają się rozszerzać w Polsce w ciągu XVII
wieku, upatrzywszy w puszczy tej bardzo dogodne dla założenia swych pustelni
miejsce, na wysepce śrόd jeziora Wigry, otrzymali od Władysława IV
pozwolenie na wzniesienie klasztoru i kościόłka na wyspie, ktόrą
otrzymali na własność. Zapewne oprόcz tego uzyskali wolny wręb w lasach i
obszar pewien puszczy jako uposażenie. Wytrzebiwszy część lasu, założyli nad
jeziorem wioski: Magdalenόw (św. Magdaleny) i Burdyniszki, zaludnione
przez rzemieślnikόw i robotnikόw używanych do budowy pustelni i
kościoła. Usługi jakie oddawali kameduli jako kolonizatorzy, szerzyciele
kultury i pasterze dusz, wywoływały objawy uznania w formie nadań. Nie tylko
Jan Kazimierz potwierził im przywileje 1667, lecz poczynił nowe nadania w 1668.
Wołłowiczowie odstąpili im swą część puszczy. Wkrόtce klasztor został
panem rozległego obszaru na kilka mil wokoło. W szeregu osad nowo powstających
koło klasztoru, pojawiają się w XVII wieku Suwałki, wieś zaludniona przez
Mazurόw i Podlasian, ktόrych osadzili tu kameduli, pozwalając
użytkować z gruntόw i puszczy, z obowiązkiem odbywania pańszczyzny dla
dworu Żywawoda (o 1 milę na pόłnocny-zachόd od Suwałk). Zakładanie w
tej okolicy na początku XVIII wieku licznych miast (Sejny, Krasnopol i
Jeleniewo) pobudziło kamedułόw do rywalizacyi z sąsiadami. Centralne
położenie Suwałk sprzyjało zamiarom zakonnikόw. Przeor όwczesny
Ildefons wzniόsł w osadzie drewniany kościόłek i uzyskał od Augusta
II przywilej lokacyjny z 26 kwietnia 1710. Dopiero jednak w 1715 kapituła
zakonna uchwaliła, iż ludność osady uwalnia się od pańszczyzny, ustanowiła
subdelegatem, z władzą wόjta, sławetnego Symeona Podbielskiego i Antoniego
Rowińskiego piarzem, z władzą burmistrza. Mieszkańcy mieli wybrać dwu
rajcόw i sześciu ławnikόw. Wydzielono na miasto 300 placόw i
dano w uposażeniu 83 włόk lasu do wytrzebienia, tudzież dwa uroczyska i
300 mόrg nad jeziorem Krzywem pod uprawę i łąki. Osadnicy otrzymują drzewo
z puszczy pod budynki i przez 7 lat będą wolni od opłat. Następnie płacić będą
po 20 tynf. czynszu od włόki. Do nich też należeć będzie utrzymanie
kościoła, kapelana i organisty. Dla żydόw wyznaczono osobną ulicę. August
II nadał miastu 1720 roku prawo magdeburskie. Apelacya od wόjta szła do
przeora. Miasto otrzymało targi tygodniowe, cztery jarmarki do roku i herb
wyobrażający św. Rocha, przy trzech gόrach z krzyżem i z koroną. Przytem
krόl zwolnił mieszczan na lat 18 od podatkόw. Za rządόw
pruskich, gdy utworzono nową dyecezyę wigierską (pόźniej sejeńską),
ktόrej obszar wchodził poprzednio w skład dyecezyi wileńskiej, wtedy też i
kościόł w Suwałkach, będący filialnym kościoła w Wigrach, zamieniono na
parafialny. W 1800 Suwałki, miasto w powiecie wigierskim (pokrytym w połowie
przez lasy), jest siedzibą landrata i sądu okręgowego (a więc właz
powiatowych), szwadronu czarnych huzarόw, mających swe magazyny.
Regularnie zabudowane, z wielkim rynkiem, na ktόrym według Holsche’go nic
nie można było dostać, przedstawiło się porządnie. Miało 214dm i 1184mk
(żydόw nie było wcale). Ponieważ dobra klasztorne zabrał rząd pruski,
przeto i Suwałki stały się miastem krόlewskim. W 1802 utworzono w
Suwałkach parafię ewangelicko-augsburską. Za księstwa warszawskiego Suwałki
należą do departamentu łomżyńskiego. Po utworzeniu krόlestwa polskiego
Suwałki za stareaniem Paca, dziedzica niedalekiej Dowspudy, wyznaczone zostały
w 1816 na stolicę wojewόdztwa. Prefektura łomżyńska, zamieniona na komisyę
wojewόdzką augustowską, przeniosła swą siedzibę do Suwałk, ktόre, ze
zmianą wojewόdztw na gubernie, zostały w 1837 miastem gubernialnym. W 1820
założono nowy cmentarz z kaplicą drewnianą, ktόrą zastąpiono w 1835 piękną
budowlą murowaną w stylu ostrołukowym z kamieni granitowych, z wieżą. W 1840 wzniesiono
cerkiew parafialną murowaną. W 1857 otwarta została rezusa.
Suwalski powiat,
gubernii tej nazwy, utworzony w 1866 z części dawnego powiatu augustowskiego (7
gmin) i sejneńskiego (6 gmin), leży w środkowej części zachodniej połowy
obszaru gubernii. Graniczy od pόłnocy z wołkowyskim i kalwaryjskim, od
wschodu z kalwaryjskim i sejneńskim, od południa z augustowskim, na zachodzie z
powiatem gołdapskm i oleckowskim regensyi gumbińskiej w Prusach wschodnich.
Obszar powiatu ma 27,75 mil², czyli 1342,7 wiorst² albo 1528 km.
Zajmuje on przeważnie płaskowzgόrze pojezierza bałtyckiego i część jego
południowych stokόw. Wzniesienie pόłnocno-wschodniej części powiatu
wynosi średnio 700 stόp, wzrasta ono w miarę przesuwania się w kierunku
zachodnio-pόłnocnym. W okolicy Suwałk wzniesienie przechodzi 800
stόp, wreszcie w pn-zach. części powiatu występuje nawyższy taras
wschodniej części pojezierza, sięgający w okolicach Przerośli (na
pόłnocny-wschόd od niej na granicy od Prus) do 973 stόp i przechodzący
średnio 900 stόp n.p.m. Wzniesienie to, rozciągające się też na obszarze
pzyległych powiatόw: gołdapskiego, stołupińskiego i wołkowyskiego pokryte
jest licznemi jeziorami, z ktόrych największe Wisztyniec leży w powiecie
wołkowyskim, a w powiecie suwalskim: Wiżajny, Wersele, Hańcza, Rospuda i cała
grupa drobniejszych w okolicy Przerośli i Filipowa. Wody tego wyniosłego tarasu
rozchodzą się w rόżnych kierunkach do trzech głόwnych rzek: Pregoły,
Niemna i Narwi (Wisły). Szeszupa z dopływem swoim Szyrwintą (a ta z Liponą) spływają
z pόłnocnych stokόw i dążą na pόłnoc do Niemna, Rominta, Pisa i
Węgorapa (na obszarze Prus) na zachόd do Pergoły, Hańcza, opływająca taras
centralny, od wschodu dąży ku płd.-wsch. do Niemna, Rospuda zaś z południowych
stokόw zdąża ku południowi do Biebrzy a z nią do Narwi. Głόwnemi
rzekami powiatu są: Hańcza i Rospuda. Hańcza uprowadza w dolnym biegu wody
wielkiej grupy jezior wigierskich. Ogόlna powierzchnia jezior w powiecie
wynosi przeszło 50 wiorst². W płd-zach. części powiatu, w dolinie Rospudy,
średnie wzniesienie przechodzi 500 stόp n.p.m. Spotykamy tu obszat
piaskόw, zalegających południowe podnόże wału wyżyny jezornej.
Kamienisto-żwirowata gleba wyżyny jest rόwnież nieżyzną; najlepszą pod
względem żyzności jest płn.-wschodnia część powiatu. Liczne pojeziorne kotliny
mieszczą obfite pokłady torfu, ktόrego eksploatacya odbywa się na
przestrzeni 3477 mόrg. Rocznie dobywają do 150,000 wozόw, przy cenie
5,50 do 7rs za 1000 cegieł. W znacznym obszarze leśnym, zwłaszcza w zachodniej
połowie powiatu, lasy rządowe zajmują 18,947 mόrg i wchodzą w skład trzech
leśnictw: pomorskiego, suwalskiego i puńskiego. Głόwnym zajęciem ludności
jest rolnictwo, polegające na uprawie kartofli, owsa i żyta. W 1878 wysadzono
46,694 czetw. kartofli i wysiano 28,694 cz. owsa, 24146 cz. żyta, 8410 cz.
jęczmienia, 578 cz. pszenicy, 670 cz. gryki, 2367 cz. innych ziaren. Większych
gospodarstw folwarcznych jest 71, mniejsze włościańskie są ubogie, z powodu
nieurodzajności gleby, braku inwentarza. Bieda zachęca do przemytnictwa,
ktόre tu było niedawno jeszcze wielce rozwiniętem i skłania ludność do
opuszczania siedzib dla szukania chleba w innych stronach. Między zapisanymi do
stałych ksiąg ludności jest 18% nieobecnych, gdy średnia cyfra dla całego
krόlestwa wynosi 8,3% przemysł fabryczny prawie nie istnieje. Dwie
gorzelnie, trzy małe browary i kilka drobnych fabryk zatrudniają zaledwie
kilkudziesięciu robotnikόw i produkują za 100 000rs (około) rocznie.
Ludność powiatu wynosi (1890) 90 414 (42 502 mężczyzn, 47 912 kobiet), z tego
na Suwałki przypada 16 863. Co do wyznania, to głόwną masę ludności
stanowią katolicy (71,5%), prόcz tego jest 2732 prawosławnych, 8364
protestantόw, 18 746 żydόw i 36 mahometan (w gminie Maćkowo).
Oprόcz zakładόw naukowych mieszczących się w Suwałkach, znajduje się
w powiecie 27 szkόł początkowch w osadach i wsiach: Aleksandrόw,
Błęda (Blenda), Brόd, Bakałarzewo, Filipόw, Fornetka, Głęboki
Rόw, Jeleniewo, Kaletnik, Magdalenόw, Maćkowo, Puńsk, przerośl (dwie
szkoły), Pawłowo, Rakόwek, Rutka, Smolany, Sobolew, Szypliszki, Wychodne,
Wysoka Gόra, Wierciechy, Wiżajny, Zarzecze, Zuśno, Żubryń. Pod względem
kościelnym powiat stanowi dekanat tej nazwy, dyecezyi sejneńskiej, obejmujący
parafie: Bakałarzewo, Filipowo, Jeleniewo, Kaletnik, Przerośl, Puńsk, Smolany,
Suwałki, Wigry i Wiżajny. Ogόlna ilość katolikόw 75 076. pod względem
sądowym powiat dzieli się na jeden okrąg sądu pokoju dla Suwałk i cztery okręgi
sądόw gminnych: Suwałki, Filipowo, Puńsk, Stara Hańcza. Pod względem
administracyjnym powiat składa się z jednego miasta (Suwałki) i 16 gmin:
Andrzejewo, Czostkόw, Filipόw, Hytta, Hańcza Stara, Jeleniewo,
Kadaryszki, Kukόw, Koniecbόr, Maćkowo, Pawłόwka, Przerośl,
Sejwy, Wiżajny, Wόlka, Zaboryszki. Pod względem archeologicznym ciekawymi
są grodziska otaczające jezioro Szurpiły, nasypy w uroczysku Wyrupie pod
Puńskiem i w leśnictwie Białorogi pod Suwałkami, przy tak zwanej Szwajcaryi.
Suwalska gubernia,
utworzona przy nowym podziale krόlestwa polskiego w 1867 z części dawnej
gubernii augustowskiej, od ktόrej oddzielono obszar około 108 mil²,
obejmujący powiaty: łomżyński, mazowiecki, kolneński i szczuczyński, wchodzące
w skład gubernii łomżyńskiej. Zajmuje ona pόłnocną część obszaru
krόlestwa, sięgając pόłnocnym końcem 55°6’ szerokości pόłnocnej.
Niemen oddziela obszar gubernii ze strony pόłnocy i wschodu od gubernii
kowieńskiej, wileńskiej i grodzieńskiej, na południu zaś rzeki Biebrza i Netta
od grodzieńskiej, od pόłnocnego-zachodu i zachodu graniczy z gubernią
łomżyńską i Prusami. Suchą granicę przerywają tu: jezioro Wisztyniec oraz
rzeczki: Lepona, Szyrwinta i Szeszupa. Obszar gubernii przedstawia postać
nieforemnego prostokąta, ktόrego największa długość od pόłnocy ku
południowi 220 wiorst, a od zachodu ku wschodowi 110 wiorst.
(Powierzchnia
i układ warstw, Stosunki hydrologiczne, Kanał augustowski, Klimat, Roślinność)
Ludność
gubernii wynosi 598,923 (w księgach stałej ludności zapisano 662,871), w tem
284,645 mężczyzn, 314,278 kobiet. W 1819 przy obszarze 342 mil² (320 wg
geografii Platera), miało wojewόdztwo augustowskie 430,705 mk, a więc 1259
na 1 milę; 1858 było 624,061 a więc 1825 na 1 milę. Obecnie przy obszarze
zmniejszonym do 227 mil², przypada 2760 mk na 1 milę. W składzie ludności
pod względem plemiennym pierwsze miejsce co do ilości zajmują Litwini w liczbie
306,708. osiedli oni głόwnie w powiatach pόłnocnych, posuwając się aż
do Czarnej Hańczy, za ktόrą liczba ich zmniejsza się stopniowo, tak że w
powiecie augustowskim i zachodnich częściach sejneńskiego i suwalskiego nie ma
ich prawie. Dzielą się oni na pewne grupy, już to na podstawia małych
rόżnic w wymawianiu, np dz zamiast d (tz dzuki – dzukaj), a
głόwnie odpowiednio do topograficznych warunkόw ich zasiedlenia i
tak: Zanawikaj zwą się ci, co osiedli za rzeką Nowie; Guogaj ci
co przederli się przez puszczę aż do powiatu maryampolskiego (od starego słowa
guog – chodzić); Stuokaj (od stuok-stόj); Bajgowie (od bajgt
– kończyć się), co odpowiada ich kresowemu osiedleniu nad Czarną Hańczą.
Przezwisko Szokaj w powiecie sejneńskim (od szok – skacz) łatwo się tłumaczy
naturą obszaru, pełnego kęp i trzęsawisk, jak rόwnież Użwigaj (użwiagis –
zakręt) pozycyą zajętą nad południowym zakrętem Niemna. Ludność litewska należy
prawie wyłącznie do stanu włościańskiego. Polacy w liczbie 178,357,
należą przeważnie do klasy większych właścicieli, przeważnie mazurskiego
pochodzenia (bartnicy, budnicy, osocznicy pierwotnie). Cechuje ich język i
strόj odrębny (czarny), skutkiem czego „żmogusi” (żmogus – człowiek) w
szarych siermięgach, nadają czarnym tytuł panόw (ponas). Rusini, w
liczbie 13,225, zamieszkali wschodnią część powiatu augustowskiego, zachowali
swe odrębne narzecze. Przedstawiciele plemienia wielko-ruskiego stanowią 1,13%
ogόlnej ludności, zamieszkują głόwnie po miastach, z wyjątkiem tzw
Filiponόw, rozkolonizowanych w powiatach: suwalskim, augustowskim,
kalwaryjskim i sejneńskim w liczbie 7000, z tego do 3000 przypada na powiat
suwalski. Niemcy rozrzuceni po całej gubernii, głόwnie jednak w
powiatach mariampolskim, kalwaryjskim i władysławowskim, zajmuje się rolnictwem,
przemysłem lub rzemiosłami. W 1879 było w całej gubernii 35,775 Niemcόw,
do ktόrych należało 61,436 mόrg. Żydzi, w liczbie około
112,000, zagarnąwszy w miastach i osadach na własność prawie 80% nieruchomości,
w ostatnim dziesięcioleciu rzucili się do roli, rugując z posiadłości nie tylko
włościan ale i większych właścicieli. Tatarzy osiedli tu w XV wieku,
przyjęli język i obyczaj polski. Liczą ich do dziś przeszło 6000 w powiecie
kalwaryjskim i wyłkowyskim. Pracują na roli we wsiach lub folwarkach:
Borowszczyzna, Dolnica, Dębowy Rόg, Kiewlica, Makowszczyzna, Nowinki,
Potylcze, Szyłańce, Szwańce i innych. Cyganie, w małej ilości, trzymają
się we wsiach: Cyganowo, Sudargach, Prenach i kilku innych. Co do stanόw
ludność ta przeważnie składa się z włościan (515,100), mieszczan liczą 82,500,
reszta przypada na szlachtę, urzędnikόw itd. Według wyznań jest:
katolikόw 458,678, żydόw 111,916, ewangelikόw 41,182,
prawosławnych 15,531, starowierόw 7047, mahometan 684. Co do rozsiedlenia
ludności to na obszarze gubernii, oprόcz Suwałk jest 6 miast powiatowych,
liczących 65,321mk, i 12,159 dym, trzy miasta niepowiatowe (40,436mk i 2971
dymόw), 17 osad miejskich (40,586mk, 2971 dymόw). A mianowicie: w
powiecie suwalskim Suwałki (16,863, dm 734), osady miejskie: Filipowo (2488mk,
190dm), Przerośl (2101mk, 153dm), Bakałarzewo (1729mk, 110dm). W powiecie
maryampolskim: Maryampol (6797mk, 418dm), Preny (3764mk, 201dm), osady:
Pilwiszki (3599mk, 249dm), Balwierzyszki (2604mk, 173dm), Poniemoń (2088mk,
128dm), Sapieżyszki (2864mk, 128dm). W powiecie augustowskim; Augustόw
(9496mk, 491dm), osady: Raczki (2864mk, 158mk), Sopoćkinie (2467mk, 173dm),
Lipsk (1510mk, 242dm). W powiecie sejneńskim: Sejny (4779mk, 249dm), osada
Łoździeje (4055mk, 260dm), Sereje (3671mk, 320dm), w powiecie kalwaryjskim:
Kalwarya (10087mk, 548dm), osada Ludwinόw (1992mk, 115dm), Simno (1861mk,
115dm), Olita (843mk, 140dm). W powiecie wyłkowyskim: Wyłkowyszki (5662mk,
372dm), Wierzbołόw (3929mk, 372dm), Wisztyniec (40066mk, 265dm), Kibarty
(2354mk, 126dm). W powiecie władysławowskim: Władysławόw (4500mk, 349dm),
Szaki (1608mk, 162dm). Ludność wiejska rozdziela się między 712 folwarki (dym.
2722), 448 wsi (52,259 dym.), 63 osady (94 dym.). Ludność miast podana według
stanu w dniu 1 stycznia 1890, z potrąceniem nieobecnych, ludność osad miejskich
razem z nieobecnymi a zapisanymi do ksiąg stałej ludności. Procent nieobecnych
jest w tej gubernii niezwykle wielki: w Szakach 66%, w Wyłkowyszkach 39,8%, w
Władysławowie 31,7%. Zajęciem mieszkańcόw jest prawie wyłącznie
rolnictwo; przemysł mało rozwinięty, wiąże się ściśle z rolnictwem. Rynki miast
pruskich są głόwnym miejscem zbytu produktόw rolnych, leśnych i
inwentarza. Sąsiedztwo wyższej kultury rolnej w Prusach wpływa na postępy w
gospodarce, rozszerzanie się maszyn i ulepszonych narzędzi rolniczych;
śrόd większej posiadłości przeważają drobne folwarki, obciążone pożyczką
Towarzystwa Kredytowego Ziemskiego w wysokości od 500 do 3000rs, stanowią one
36% ogόłu dόbr; średnie z pożyczką od 3000 do 25,000rs, stanowią 58%,
większe obszary tylko 6%. Uprawiają przeważnie pszenicę i kartofle, żyta i
jarzyn mniej nieco, buraki, rośliny oleiste, głόwnie na potrzeby domowe,
rόwnie jak i koniczynę, zwłaszcza w powiatach pόłnocnych, gdzie łąk
niewiele; warzyw sadzą w niektόrych folwarkach, głόwnie jednak
uprawiają je filiponi, a w bliskości miast Żydzi. Sadόw owocowych wiele,
tak po dworach jak i u włościan, w ktόrych często można się spotkać z
większą lub mniejszą pasieką, o ulach prostyh i ramowych. W 1887 zasiano: w
powiecie suwalskim 27,538 czetw. oziminy, 35,035 jarzyny, kartofli 53,482;; w
powiecie augustowskim oziminy 24,076, jarzyny 13,446, kartofli 45,071; w
powiecie sejneńskim oziminy 29,998, jarzyny 31,814, kartofli 44,729; w powiecie
maryampolskim oziminy 40,917, jarzyny 51,311, kartofli 65,356; w powiecie
wołkowyskim oziminy 47,166, jarzyny 58,714, kartofli 55,581; w powiecie
władusławowskim oziminy 23,419, jarzyny 39,657, kartofli 24,431. ogόłem
oziminy 235,193, jarzyny 279,820, kartofli 322,253. zebrano zaś, pomimo że to
był rok niurodzajny: w powiecie suwalskim oziminy 111,045, jarzyny 138,563,
kartofli 251,392; augustowskim oziminy 116,112, jarzyny 96,066, kartofli
207,845; sejneńskim oziminy 158,509, jarzyny 127,259, kartofli 178,916;
kalwaryjskim oziminy 224,586, jarzyny 191,878, kartofli 197,487; maryampolskim
oziminy 261,581, jarzyny 277,449, kartofli 408,293; wyłkowyskim oziminy
293,512, jarzyny 306,482, kartofli 334,940; władysławowskim oziminy 154,110,
jarzyny 176,209, kartofli 211,396. Ogόłem oziminy 1,319,455 (7¼
ziarna), jarzyny 1,313,906 (4 5/7), kartofli 1,790,267 (5 1/3). Siana średnio
zbierają do 8,000,000 pudόw ze 128,380 dzies. łąk ; zużywa się dla
inwentarza około 7,000,000 pudόw (oprόcz koniczyny), pozostaje do
zbytku rocznie średnio do 400,000 pudόw. W 1878 obszar ziemi uprawnej
wynosił 430,922 dzies.; wysiano oziminy 201,130 czetwerti, jażyny 212,662
czetw, kartofli 3000,813 czetw, zaś zebrano: oziminy 927,833 czt,
jarzyny1,174,144 czet i kartofli 1,549,107 czet, siana do 10,000,000 pudόw.
Lud wiejski pomimo wrodzonej oszczędności, nie posiada magazynόw
zapasowych zboża, tak własnych jak i ogόlnych. Zapasy pieniężne ukrywa i
niechętnie narusza, nawet w razie nieurodzaju lub głodu, morząc inwentarz, albo
pozbywając się go na mięso czy skόrę. Inwentarz włościański w ogόle
mierny, dworski lepiej się przedstawia, racjonalna hodowla nie istnieje.
Zamożniejsi tylko gospodarze, i to na gruntach ciężkich, orzą wołami,
powszechnie używają koni, z ktόrych jeszcze przed kilkunastu laty słynęły te
strony. Skasowanie stadnin hr. Wołłowicza i barona Keudla znacznie się
przyczyniły do upadku rasy. Dziś jednak, dzięki folwarkom niemieckim, można
spotkać u wielu włościan okazy wartujące po 200rs i droższe, produkowane w celu
zbutku za granicą. Owce trzymają głόwnie po dworach i to w niewielkiej
ilości; najbogatsze stada są w Szuklach i w Buchcie. Nierogacizną prowadzi się
dość ożywiony handel z Prusami, rόwnież jak i gęśmi, ktόrych
sprzedają podobno do miliona sztuk rocznie. Przez same Kibarty jesienią
przewożą ich do 80,000. Ceny robotnika zwykle wysokie. Każdy robotnik na swoim
chlebie bierze 80kopiejek dziennie, ze stołem 50, robotnica 60-30 kopiejek.
Przemysł w
ogόle słabo rozwinięty, brak ducha przedsiębiorczego, specyalnego
wykształcenia, a głόwnie kapitałόw, przy znacznej odległości ognisk
targowo-przemysłowych, jest tego przyczyną. Budulec spławiają Niemnem i kanałem
Augustowskim, zboże idzie przeważnie koleją do Prus, inne produkty zbywają na
targach co środa. Inwentarz, narzędzia domowe na jarmarkach, ktόrych
odbywa się w guberni 130 rocznie. Produkcya torfu, wskutek podniesienia się
ceny drzewa, w ostatnich czasach rozwija się dość pomyślnie. W powiecie
augustowskim zajmuje się tym 200 ludzi, w kalwaryjskim 162, w maryampolskim 31,
w sejneńskim 32, w suwalskim zaś prawie wszystkie wsie wyrabiają torf. W całej
gubernii wydobywają przeszło pόł miliona pudόw rocznie.
Rybołόwstwo zostaje wyłącznie w ręku żydόw. Przedmiotem wywozu są
tylko sielawy wędzone, chociaż w zamian spotykają się latem na targach droższe
ryby z jezior pruskich, a zimą sandacze i szczupaki mrożone z cesarstwa. Fabryk
w gubernii liczą 358, z obrotem do pόłtora miliona rubli rocznie,
zatrudniających do 1300 robotnikόw. Największą cyfrę produkcji
przedstawiają gorzelnie w liczbie 26, wyrabiają za 636,403 rs, przy pomocy 150
robotnikόw. Dawniej istniały niemał w każdym folwarku. Obecnie zbywają
spirytus niedystylowany lub wόdkę włościanom lub do własnych karczem, z
wyjątkiem antonowskiej, prowadzonej na większą skalę. Niski gatunek wyrobόw
nie może wytrzymać konkurencyi z produkcją nabywaną z Warszawy i cesarstwa.
Słynne niedawno jeszcze stare litewki dziś znikają zupełnie. Browary, w liczbie
35, nie lepiej się prezentują. Suwalski, antonowski i preński zostają w ręku
żydόw i wyrabiają lichsze gatunki piwa, wartości do 1300,000rs (95
robotnikόw). Kilka mniejszych sycarni nie zasługuje na uwagę. Garbarni 42,
z obrotem 118,252 rs (179 robotnikόw), rόwnież w rękach żydόw
lub Niemcόw, wyrabiają nędzny towar na potrzeby miejscowe. Młynόw
wodnych 63, w tych samych warunkach, z obrotem 125,219rs, i 105
robotnikόw, jak i 65 wiatrakόw, z obrotem 52,661rs i 75
robotnikόw, obliczone są na potrzeby włościan i pieczywo miejskie.
Cegielnie (40) zatrudniają do 200 włościan, produkując na 43,000rs rocznie. Na
mniejszą skalę prowadzą wyrόb samodziału, filcowych kapeluszy, mebli
włościańskich i plecionych. Fabryka mebli giętkich w Aleksocie, nie lepsze robi
interesa, rόwnież jak kilka serowni, po folwarkach prowadzonych na
mniejszą skalę. Włościanie zajmują się wyrobem płόtna, ktόrego
produkują rocznie do 1½ miliona arszynόw, a sprzedają 560,000
arszynόw.
Handel
przewozowy ogranicza się na wyrobach żelaznych, przeważnie na
potrzeby wiejskie. W ostatnich czasach rozwinął się w tymże kierunku dowόz
towarόw bławatnych i gotowych ubiorόw dla włoościan, ktόrzy
zarzucają strόj narodowy, ograniczając się w domu na tkaniu płόcien i
materyału na spόdnice kobiece (andaraki), w istocie godne uwagi. Tutaj
należałoby zaliczyć i wyrόb kożuchόw, noszonych zimą i latem, chociaż
zajmują się wyprawianiem takowych po wsiach, w porze zimowej, przybywający
specjaliści zza Niemna. Po miastach przedmiotem dowozu są towary kolonialne,
bławatne i galanteryjne, dostarczane, z wyjątkiem warszawskiego obuwia, w
pośledniejszych gatunkach. W 1887 izba skarbowa suwalska wydała: świadectw
kupieckich 1-ej gidyi 10; 2-ej 435, świadectw handlowo-przemysłowych 4-ej i
5-ej klasy 161; dla subiektόw handlowych 457; paszportόw kupieckich i
biletόw 1252. Przewόz przez komorę celną wierzbołowską w osadzie Kibarty
wynosi około 35 milionόw rs, wywόz do 32½ miliona rs rocznie.
Komunikacja. Przez
obszar gubernii przechodzi odnoga drogi żelaznaj warszawsko-petersburskiej na
przestrzeni 85 wiorst od Kowna do Wierzbołowa, ze stacyami: Maurucie,
Kozłowaruda, Pilwiszki, Wyłkowyszki i Kibarty. Szosy: rządowa 1-go rzędu na
traktach kowieńskicm i krόlewieckim (na Wyłkowyszki) wynosi 224 wiorsty;
drogi bite gubernialne 140 wiorst; traktόw pocztowych bocznych 180 wiorst,
wiejskich 2010 wiorst. Pocztowych stacyi wydającyh i przyjmujących
korespondencye 1; konnych 17, koni pocztowych 39. Stacye telegraficzne,
oprόcz miast powiatowych, mają: Kibarty, Wierzbołόw, Sereje,
Jarzębno, Kopciowo, Simno i Sopoćkinie.
Zarządy
gminne. W liczbie 92 gmin 73 są czysto wiejskie, 16 mieszanych,
3 samodzielnych osad. Z nich liczą do 2000 ludności 1 gmina, do 4000 ludności
17 gmin, do 6000 ludności 34 gminy, wyżej 6000 ludności 40 gmin. Gruntόw
opodatkowanych jest 1,597,072 mόrg, na sumę 175,874rs 19 kopiejek,
przecięciowo po 11 kopiejek z morgi. Składka w porόwnaniu z rokiem
przeszłym powiększyła się o 4789rs 74kop i powiększa się corocznie,
głόwnie z powodu sądόw gminnych. Przy opodatkowaniu zarządy gminne
przejmowały 4 morgi lasu za morgę ornej ziemi.
Kasy
zaliczkowo-wkładowe rozwijają się pomyślnie. Z 75 założono 33: z
kapitału rządowego na sumę 17,263rs 88k; z procentu od tegoż kapitału na
39,657rs 96½ k – 17; z kapitału gmin i osad na 17,388rs, 38 kas;
ogόłem na 74,309rs 72½ kop. Do 1 stycznia 1887 było dochodu
88,101rs 58k; w ciągu tego roku przybyło dochodu 16,941rs 42k, tak że do 1
stycznia 1888 cały kapitał bez rządowego wynosił 165,089rs 39½ k. Dotąd
15 gmin nie ma kas własnych
Zarząd
gubernii cywilny podlega generał gubernatorowi warszawskiemu, pod
względem wojennym zaś należy gubernia do okręgu wileńskiego. Pod względem
administracyjnym gubernia dzieli się na 7 powiatόw i 92 gmin: suwalski (15
gmin), augustowski (12 gmin), kalwaryjski (15 gmin), maryampolski (12 gmin),
sejneński (13 gmin), wyłkowyski (12 gmin) i władysławowski (11 gmin). Pod
względem kościelnym gubernia stanowi dyecezyę augustowską dzielącą się na 7
dekanatόw katolickich: augustowski (8 parafii, 2 filie), kalwaryjski (11
parafii), maryampolski (9 parafii, 6 filii), sejneński (13 parafii), suwalski
(10 parafii), wyłkowyski (10 parafii), władysławawski (10 parafii, 2 filie).
Oprόcz tego znajduje się klasztor księży maryanόw w Maryampolu i 84
kaplic. Biskup rezyduje w Sejnach a sufragan w Wyłkowyszkach. Prawosławnych
cerkwii parafialnych 11, filialnych 2, kaplica 1. Cerkiew jednowiercόw we
wsi Pokrowsk (powiat sejneński). Starowiercy mają trzy parafie: pogorzelska w
sejneńskim, Głęboki Rόw w suwalskim i Pijawne Russkie w augustowskim. W
tym ostatnim powiecie utworzono 8 parafii prawosławnych, mianowicie: Balla, Hołynka,
Łabno, Lipsk, Perstunie, Rygałόwka, Sopoćkinie i Augustόw. Ewangelicy
augsburscy tworzą od 1844 oddzielną dyecezyę augustowską, obejmującą 8 parafii:
Godlewo, Maryampol, Suwałki, Szaki, Wierzbołόw, Wiżajny, Łomża, Prażuchy.
W 1880 było 29,907 dusz, 23 szkόł, 15 kantoratόw. W obrębie samej
gubernii suwalskiej jest 6 parafii, 9 filii, 1 kaplica. Ewangelicko-reformowana
parafia jedna w Serejach. Baptystόw jeden dom modlitwy w Kibertach bez
przełożonego. Mahometański meczet jeden we wsi Winkszpunie, przy ktόrym
znajduje się jeden imam rządowy. Żydowskich synagog 11, domόw modlitwy 40;
okręgόw bożniczych w powiecie suwalskim 6, augustowskim 6, sejneńskim 6,
kalwaryjskim 5, maryampolskim 7, władysławowskim i wyłkowyskim po 3.
Oświata. W 1886
było 202 zakładόw naukowych: gimnazyόw męskich filol. (w Suwałkach i
Maryampolu), gimnazjum żeńskie 7-klasowe w Suwałkach; seminaryum duchowne
katolickie w Sejnach, seminaryum nauzycieli wiejskich z wzorową szkόłką w
Wejwerach; 3-klasowa szkoła miejska w Sejnach, 2-klasowych miejskich 6,
1-klasowych początkowych 169; ewangelickich szkόł 14,
niedzielno-rzemieślniczych 5; progimnazjum (prywatne) w Suwałkach. Uczniόw
ogόłem było 13,394, z nich 10,466 chłopcόw i 2928 dziewcząt. Podług
wyznań: katolikόw 8064, prawosławnych 1055, ewangelikόw 1879,
żydόw 2022, mahometan 14, starowiercόw 180. Podług stanu: szlachty
rodowej 101, szlachty osob. 525, duchownych 34, kupiec. 37, mieszczan 3050,
włościan 9590, cudzoziemcόw 57. Liczba uczniόw w gimnazyach zmniejsza
się: w Maryampolu spadła o połowę; w szkόłkach zwiększa się stopniowo. W
stosunku do ludności jedna szkoła przypada na 3126 mk, jeden uczeń na 47 29
ludności. Włościan umiejących czytać po rusku 41,725, po polsku 58,265, po
litesku 32,088. w powiatach: suwalskim czyta po polsku 24,019, rusku 8621,
litewsku 1401; augustowskim po polsku 10,412, rusku 4918, litewsku 92;
sejneńskim po polsku 8944, rusku 4612, litewsku 2458; kalwaryjskim po polsku
4365, rusku 5095, litewsku 8666; maryampolskim po polsku 6288, rusku 8657;
litewsku 6857; wyłkowyskim po polsku 3036, rusku 7027, litewsku 6578;
władysławowskim po polsku 1201, rusku 2895, litewsku 6036.
Zakłady
dobroczynne. Szpitali w Suwałkach 2 a) św. Piotra i Pawła na 60
łόżek, zapasowy kapitał 2447, zaległości 10,595 rs; b) żydowski na 30
łόżek, fundusz żelazny 1212, zaległości 4135rs; w Maryampolu św.
Małgorzaty 30 łόżek, fundusz żelazny 13,500, zaległości 2432rs; w Kalwaryi
św. Jerzego 25 łόżek, fundusz żelazny 13,500, zaległości 1427rs; w Sejnach
św. Szymona 20 łόżek, fundusz żelazny 14,407, zaległoości 1693rs; w
Augustowie powiatowy 15 łόżek, fundusz żelazny 5069, zaległooście 2263rs.
Leczono w nich 1667 chorych; śmiertelność średnia 1 na 15,5, koszt 42½
kop. dziennie. Lekarzy cywilnych 48; w tej liczbie inspektor lek. 1, lekarzy powiatowych
7, szpitalnych 8, więzienny 1, miejskich 2, wolno-praktykujących 29;
felczerόw 61, z nich: powiatowych 7, szpitalnych 6, wolno-praktykujących
47, oprόcz potrόjnej przeszło liczby praktykujących bezprawnie;
akuszerek 17, z nich: 7 powiatowych, 1 miejska i 9 wolno-praktykujących;
wreszcie dentystόw 2, cyrulikόw 5. Aptek prywatnych 26, skład
meteryałόw aptecznych 1, w tej liczbie aptek normalnych 19, filii 3, aptek
wiejskich 3. W 1886 miały one recept 53695. Domόw dla obłąkanych nie ma. W
banku warszawskim są sumy depozytowe, przeznaczone na otwarcie zakładόw:
a) szpitali w Wyłkowyszkach i Władysławowie 5245rs 53k. i 606rs 42k. b)
ochronki dziecinnej w Augustowie 5035rs 27k. i Maryampolu 246rs 75k; c) domu
przytułku w Augustowie 2252 rs 99k i d) na ochronkę imienia „Johalka” 1000rs,
zabezpieczonych hypotecznie, od ktόrych procent osyła się do banku.
Weterynarzy w gubernii 5: gubernialnych 1, powiatowych 3, nadet. 1. Dom
przytułku dla starcόw i kalek w Suwałkach, fundusz żelazny 31,110r,
pensyonarzy 9, z tych 9 zmarło; utrzymanie dzienne 17½ kop. Ochrona dla
dzieci prawosławnych i z małżeństw mieszanych posiada dom własny, nabyty w 1880
ze składek, na 15 do 25 miejsc, oprόcz tego dochόd z domu drugiego,
wynoszący dotychczas 2089 rubli. Chrześcijańskie towarzystwo dobroczynności
istnieje także od 1886, posiada przytułek własny na 12 mężczysn, utrzymanie
ktόrego w 1887 kosztowało 183rs 80k., przyczem udzielono wsparcia 75
osobom 346rs.
Sądownictwo. Sąd
okręgowy w Suwałkach; sądy pokojόw: I okr. w Suwałkach; w Kalwaryi, Augustowie
i Sejnach po 1; II okręgu z prezesem w Maryampolu 2, w Wyłkowyszkach i
Władysławowie po 1. Sądy gminne I okręgu: w powiecie suwalskim i sejneńskim po
4, w augustowskim 3; II okręgu w powiecie maryampolskim 5, wyłkowyskim i
władysławowskim po 4. W 1887 popełniono w gubernii przestępstw 17,522, z nich
528 sądzono w jurysdykcyi ogόlnej, pozostałe w sądach pokoju i gminnych.
Więzień 2: karno-śledcze w Kalwaryi i śledcze w Suwałkach.
Pożarόw
w 1887 było 574; spaliło budowli
1362, ubezpieczonych na sumę 609,433rs. Największy pożar w osadzie Pilwiszki
dał straty 46,593rs 50k; w Suwałkach, Augustowie, Maryampolu i Władysławowie są
ochotnicze straże ogniowe, w innych miastach i osadach przy zarządzach gminnycy
i w wielu folwarkach znajdują się podręczne narzędzia do gaszenia ognia.
Zabytki
archeologiczne na obszarze gubernii ograniczają się do grobόw i
nasypόw z czasόw przedhistorycznych. Najpospolitszymisą ziemne
nasypy, zwane „Pile”, ktόremi Litwini ubezpieczali granice swoje i
siedziby od napadόw. „Pile” są to stożkowate kopce, z uciętym
wierzchołkiem i podstawą o 2 lub 3 kondygnacyach. Opasywane rowami, wzmacniano
kamieniami i ostrokołem. Czasami fortyfikowano niemi obszerniejsze
przestrzenie; najokazalsze nasypy tego rodzaju spotykamy w Szurpiłach (powiat
suwalski). Do mniejszych należą Jegliniec (w tymże powiecie), ze śladami
zamczyska; Urdomin (powiat kalwaryjski), Netta (powiat augustowski); pod wsią
Rumbowicze wielka gόra zwana „Pilup”; na gruntach wsi Pielkalnie grodzisko
„Ejsta”; podobnież na folwarku Łakińskie; w Makowszczyźnie za Lubowem kopiec
podobny do urdomińskiego nad rzeką Wiżupie; takiż we wsi Plinie. W powiecie
maryampolskim we wsi Pokiewliszki pod Chlebiszkami grodzisko wysokie na 56
stόp, u podstawy 500, na wierzchołku 135 stόp; w folwarku Bograny
dwie sypane gόry; Od tej wsi w kierunku ku Urdominowi i ku wsi Elksnokenie
ciągną się całem pasem nasypy rόżnej wielkości. W Poszławantach (gmina
Jaworowo) ślicznie zachowane pile. W lesie za wsią Berżyniszki wielka gόra
sypana, otoczona w formie elipsy łańcuchem kopcόw rόżnej wielkości; w
powiecie wyłkowyskim, pod Pojewniem, wysoka gόra nad rzeczką Ponią. W
powiecie sejneńskim, w lesie Bradokalnie, są pile porosłe liściastym
starodrzewem, jedne bez nazwy, drugie zwane „Łylwa”. Podobne znajdują się we
wsi Bendry pod Mirosławiem i nad jeziorem Obelia. Oprόcz tego spotykamy
wysokie położone nasypy, z wierzchołkiem wklęsłym lub płaskim, o jednym lub
dwόch stopniach u podstawy. Z cmentarzysk godniejsze uwagi: litewskie pod
Puńskiem i Szwajcaryą, szwedzkie pod wsią Wysoką Rudą i Olitą, oraz karaimskie
w Świętojeziorach. Tutaj zaliczyć wypada, spotykane w rόżnych
miejscowościach (Nemonajcie, Kułaki, Wojnotraki itd) nasypy i wały ziemne,
wznoszone w czasach historycznych i stąd noszące nazwy okopόw krzyżackich,
szwedzkich lub francuskich, w ktόrych znajdują się dziś szczątki żelaztwa,
monety, kości itp. Godneby rόwnież były bliższego zbadanie gόry
święte, ciągnące się na wybrzeżach Niemna od Alesoty przez Pakalniszki aż do
wsi Dziewagoła (Dewagołas), na ktόrych miały istnieć liczne świątynie i
uroczyska litewskie.
Dzieje.
Historyczne czasy zaczynają się dla tego obszaru dopiero z wiekiem XVI, z
chwilą gdy światełka wyższej kultury rozjaśnią nieco głuchą ciemnicę puszcz,
zalegających zarόwno nieżyzną wyżynę pojezierza, jak i przyległe jej od
południa i pόłnocy niziny, gdy siekiera hutnika i smolarza przygotowuje
karczowisko dla pracy rolnika a organizacya kościelna i polityczna zapewni
opiekę pracy ludzkiej i jej owocom. Jeszcze w XV wieku na całym obszarze nieliczna
ludność prowadzi życie leśne. Głόwną część obszaru zajmowała dawna
Sudawia, jedna ze starożytnych ziem pruskich, zamieszkała przez plemię pokrewne
podobno Jadźwiengom. Ujarzmieni w części przez Krzyżakόw a w części przez
Litwinόw, wyginęli Sudawowie, podobnie jak pokrewni im Jadźwiengowie, nie
tylko od oręża, ale przez zetknięcie się z wyższą kulturą napływających z
przyległych krajόw: Mazurόw, Rusinόw, Litwinόw a w części i
Niemcόw. Pokrewieństwo z Litwinami ułatwiło wsiąknięcie resztek wojowniczego
plemienia Sudawόw w lepiej zorganizowane społeczeństwo litewskie. Czy
rozległe grodzisko Szurpiły (na pόłnoc od Suwałk) było litewskim czy też
sudawskim trudno widzieć. Właściwa forma nazwy: Szurpile nie może służyć za
wskazόwkę, z powodu pokrewieństwa
plemiennego i językowego Sudawόw z Litwinami. Krzyżacy rozszerzające swe
panowanie nad Sudawią od zachodu, zetknęli się z Litwą, roszczącą rόwnież
prawo do panowania nad obszarami prawego brzegu Niemna. Zapewne już w układzie
zawartym z Krzyżakami nad jeziorem Melnem ułożono podział Sudawii między Zakon
a Litwę i wkrόtce potem na zjeździe ww Wielonie 1435 przeprowadzono
rozgraniczenie między „Prusami a Żmujdzią, Litwą a Sudawią.” Toeppen twierdzi,
iż traktatem brzeskim 1435 Zakon zrzekł się Sudawii na rzecz Litwy. Obszar ten
włączony został do wojewόdztwa trockiego i rozdzielony między powiaty:
trocki i grodzieński. W skład powiatu kowieńskiego wchodziła dzisiejsza
pόłnocna część gubernii suwalskiej, stanowiąca część Żmujdzi. Brzegi
Niemna były z dawna już zaludnione (obok osad litewskich istnieją tu zamki
krzyżackie w XIV w), ale reszta obszaru dzisiejszej gubernii stanowiła rozległą
puszczę, ktόrą krόlowie, od XVI w. począwszy, rozdają częściami
możnym panom, kościołom, klasztorom, dla poparcia kolonizacyi. Pierwotnymi
ogniskami kultury i chrześcijaństwa są: zaniemeńskie Troki (z klasztorem
benedyktynόw od 1405, bernardynόw od 1615 i dominikanόw z
początku XVII w.) i nadniemeńskie: Kowno (bernardyni od 1467, dominikanie 1621,
benedyktynki i kollegium jezuickie), Merecz (dominikanie od początku XVII w. i
kollegium jezuickie od 1676), Grodno (kollegium jezuickie 1623), Preny
(kościόł 1609), Olita (parafia 1524), Jurburg (kościόł 1430, ponowna
erekcya 1522). Pierwsze kościoły poojawiają się na obszarze dzisiejszej
gubernii dopiero w XVI w. Krόlowie rozdają część puszczy, zwłaszcza w
pobliżu Niemna, możnym rodzinom litewskim i ruskim (Radziwiłowie, Czartoryscy,
Sapiehowie, Pacowie, Tyszkiewicze, Glińscy, Wiszniowieccy, Ogińscy,
Zabrzezińscy, Wołłowicze), ktόrzy, bądź jako właściciele, bądź w
charakterze starostόw, wznoszą tu piersze kościoły, zakładają klasztory,
urządzają pierwsze miasteczka, ściągają osadnikόw z Mazowsza, Podlasia,
Litwy i Prus. Jeden z najdawniejszych kościołόw parafialnych mają
Balwierzyszki nad Niemnem (erekcya z 1522); następnie idą: Olita (1629),
Pożajście (1550), Wierzbołowo (1554), Wisztyniec (1560?), Wiesieje (1562),
Przerośl i Filipόw (1572), Augustόw (około 1561), Lipsk (1583).
Dolina Niemna i obszar między traktem krόlewieko-kowieńskim (na
Wierzbołόw) a Niemnem, dzisiejsze powiaty: władysławowski, wyłkowyski i
maryampolski, wcześniej się zaludniły, dzięki żyznej glebie, zachęcającej do
pracy rolniczej, i łatwemu zbytowi produktόw. W XVII w. dopiero zaczyna
się kolonizacya wyżyny pojezierza (dzisiejsze powiaty: suwalski, sejneński,
kalwaryjski); powstają tu dwa ważne ogniska religijne i centry wyższej kultury:
klasztor kamedułόw w Wigrach (od 1800 siedziba biskupa), ktόrego
działalności kolonizatorskiej zawdzięczają swoje powstanie Suwałki i klasztor
dominikanόw w Sejnach, ze szkołami (klasztor 1602, szkoły 1768, katedra
biskupia 1822 i seminryum 1834). Jak klasztor kamedułόw w Wigrach dał
początek głόwnemu miastu tego obszaru: Suwałkom (prawa miejskie 1820), tak
znowu klasztor maryanόw na pograniczu puszczy preńskiej i kowieńskiej w
osadzie Staropole, założony w 1765, był zawiązkiem Maryampola (prawa miejskie
1792). Kościelnej fundacyi zawdzięcza też swόj początek Kalwarya (1640).
Rozwόj Władysławowa wiąże się z klasztorem karmelitόw, ktόry
powstał z fundacji krόlowej Cecylii Renaty wspόłcześnie z założeniem
mista, nazwany od imienia krόla (1643). Większą część parafii obecnie
istniejących utworzono dopiero w ciągu
XVII w. Jak widzimy, średnie wieki przypadły dla tych okolic na wiek
XVII i XVII. Po 1795 obszar ten dostał się pod panowanie pruskie i stanowił do
1807 część departamentu białostockiego. Liczne starostwa przeszły z rąk
dotychczasowych posiadaczόw na własność rządu. W όwczesnym powiecie
maryampolskim było w 1800 30 folwarkόw, 731 wsi i 129 osad oddzielnych
(młyny, karczmy), ogόłem 5608 dymόw krόlewskich; w powiecie
kalwaryjskim 78 folwarkόw, 488 wsi, 17 osad, 5835 dymόw; w powiecie
wigierskim 66 folwarkόw, 416 wsi, 28 osad i 5908 dymόw. Wliczono tu i
dobra poklasztorne i kościelne, zabrane przez rząd pruski. Dobra te rozdzielone
zostały na 53 domen i częściowo wydzierżawione. Większa część tych dόbr
została po 1831 w formie donacyi i majoratόw ponadawana przez rząd wyższym
wojskowym i cywilnym dostojnikom. Własnością rządową pozostały tylko lasy. W
1850 na obszarze όwczesnej gubernii augustowskiej było 1,007,358 mόrg
lasu, w tem 477,000 mόrg lasόw prywatnych, 6,580 mόrg miejskich,
resztę stanowiły lasy rządowe. W 1872 na ogόlną liczbę 3403 wsi było 2065
dawnych wsi rządowych. Wskutek takich stosunkόw średnia własność nie mogła
się rozwinąć. Za księstwa warszawskiego część departamentu białostockiego
weszła w skład departamentu łomżyńskiego, a obwόd białostocki został w
1807 przez Prusy ustąpiony Rossyi i włączony do gubernii grodzieńskiej. Po
utworzeniu krόlestwa polskiego departament łomżyński zamieniony został w
1816 na wojewόdztwo augustowskie, przemianowane w 1837 na gubernię.
Bibliografia.
Holskiego „Geographie u. Statistik” (2t, 1800, Berlin); Aleks. Połujański:
„Wędrόwki po gubernii augustowskiej” (Warszawa, 1859); tegoż „Opisanie
lasόw krόlestwa polskiego” (II, 333 i następne); Mazierowicz: „Album
Augustowskie” (Wilno u Zawadzkiego, 1857 6 widokόw) i „Przegląd
Augustowski” (?). Obszerny opis gubernii, z widokami fotograficznymi Suwałk,
Dowspudy, jeziora Szurpiły, mieści „Pamiatnaja kniżka gubernii suwalskiej” z
1872 wydana w Suwałkach pod redakcją Michała Kirkora, sekretarza rządu
gubernialnego. Spis miejscowości ułożony powiatami, podała „Pamiatnaja kniżka”
z 1787. Sprawozdania z poszukiwań gieologicznych dokonywanych przez ks.
Giedroycia w 1878 i 1883 (pamiętnik fizyogr., tom VI z 1886). (Opis gubernii
dostarczył E. Uśc. Z Maryampola; danych do opisu Suwałk R. Wierzb.
z Suwałk; opisy miasta, powiatu, układ powierzchni i historyę obszary opracował
Br. Ch.)