DZIEJE OSADNICTWA SUWALSZCZYZNY

 Pierwszymi mieszkańcami ziemi obecnie zwanej Suwalszczyzną, byli Jaćwięgowie. To  lud zachodniobałtyjski, o którym wzmianki pojawiają się po raz pierwszy w II wieku naszej ery, a jego kres jako zorganizowanej wspólnoty datuje się na koniec XIII wieku. Najprawdopodobniej przybyli na te tereny wraz z pozostałymi ludami bałtyjskimi znad Prypeci i środkowego Dniepru ok. VI w. ne..
Od połowy XIII wieku, jeszcze przed całkowitym podbojem Sudowii, rozpoczęły się targi co do podziału ziemi Sudowów / Jaćwięgów - między Krzyżaków, książąt mazowieckich i księcia ruskiego. Mimo, że Jaćwież broniła się najdłużej ze wszystkich ziem pruskich, to jednak wyprawy Krzyżaków z lat 1278 - 1283 doprowadziły do jej likwidacji.
       Niedobitki Jaćwięgów przetrwały w dziewiczych leśnych ostępach dziesiątki, może nawet setki lat. Część została wysiedlona przez Krzyżaków głównie do Sambii. Ostatnie ślady pramieszkańców Suwalszczyzny giną w mroku, najpóźniej wieku XVI.
    Gdzie przetrwali Sudowie/Jaćwięgowie? W obecnych nazwach geograficznych w regionie. I tak Łek (dzisiejszy Ełk, zarówno miasto, rzeka i jezioro), został nazwany tak od lilii wodnej; Grajewo (Grejwy, miasto i dawne jezioro) - ta nazwa pochodzi od starorzecza, jeziorzyska; Bełda (wieś w pobliżu Grajewa), to po jaćwiesku "bulgoczące bagno"; a rzeka Biebrza została nazwana tak przez Jaćwingów na cześć, zapewne licznie tu niegdyś występującego, bobra.     w
   Po rozgromieniu Jaćwięgów ich ziemia opustoszała. Ci, którzy ocaleli, udawali się na Litwę, Ruś lub Mazowsze. Część uprowadzili Krzyżacy i osiedlili w głębi Prus, głównie na Sambii. Niekwestionowaną władczynią rozległych obszarów na zachód i południe od Niemna po rzekę Ełk i Biebrzę została ogromna puszcza. Zapewniała ona ochronę nielicznym, najwytrwalszym grupom ocalałych z pogromu dotychczasowych mieszkańców. Przy braku kontroli nad puszczą utrzymywali się wniej jeszcze przez dziesiątki, a może nawet setki lat. Ostatecznie wymarli, lub zostali wysiedleni za czasów wielkich książąt litewskich. Śladem po nich są przetrwałe po XVI wiek przekazy o sieliszczach i apidemiach, zaś przykładem mieszkający na wyspie jeziora Wigry do początku XVw. Wigranie.
   Do rywalizacji o panowanie nad ziemiami pojaćwięskimi przystąpili wszyscy sąsiedzi. Najmocniejsze prawa przypisywali sobie Krzyżacy - sprawcy upadku i zupełnego zniszczenia Jaćwięży. Te ziemie traktowali jako bazę do dalszej ekspansji na wschód, na Litwę, która w połowie XIIIw. zdobywając Grodno zepchnęła na południe książąt ruskich, kolejnych potencjalnych rywali w walce o pojaćwięską schedę. Litwini na nasilenie zakonnej agresji odpowiadali wypadami w głąb państwa krzyżackiego. Te wzajemne najazdy nasiliły się w XIVw. Szlaki przemarszów wojsk krzyżackich znane z opisów z ok. 1385r. poprzecinały puszczę. Można przypuszczać, że nimi też zdążały litewskie wyprawy odwetowe.
   O południowe terytoria dawnej Jaćwięży zgłaszali pretensje książęta mazowieccy. Czynili to w oparciu o wcześniejsze umowy z Krzyżakami. Ci bowiem jeszcze w 1254r. ustąpili trzecię, południową część ziemi Jaćwięskiej Siemowitowi, księciu mazowieckiemu i Danielowi, księciu halisko-włodzimierskiemu. Granica mazowiecko-litewsko-krzyżacka kształtowała się później w sporach ciągnących się aż po wiek XV. Obszarem między rzekami Ełk i Netta władali w tym czasie po kilkadziesiąt lat wszyscy zainteresowani. Decydujące roztrzygnięcia przyniósł dopiero przełom XIV i XVw.
   Pierwszą granicę między głównymi konkurentami wytyczył układ zawarty między Zakonem Krzyżackim a Wielkim Księstwem Litewskim. W 1398r. na wyspie Salin Krzyżakom przypadły ziemie leżące do linii rzeki Szeszupy, Netty do Biebrzy. Do dalszych ustępstw zostali Krzyżacy zmuszeni po bitwie grunwaldzkiej i wojnie w latach 1419-1422. Traktat podpisany 27 września 1422r. nad jeziorem Mełno koło Radzynia przesuwał granice zdecydowanie na zachód. Biegła teraz od granicy Mazowsza pod Boguszami przez jez. Rajgrodzkie, wsie Prawdziska i Mieruniszki do jez. Wisztyniec i dalej na północ. W ten sposób prawie cała Jaćwięż, ale bez okolic późniejszego Ełku, Olecka i Gołdapi przeszła pod władanie wielkich książąt litewskich.
   Administracyjnie po 1413r. należała do województwa trockiego, z którego w 1520r. wyodrębniono częśc ziem leżących na południe i zachód od rzek Pruska oraz Netta i przyłączono do nowo utworzonego województwa podlaskiego. To z kolei w 1569r. Zygmunt II August oderwał od Wielkiego Księstwa Litewskiego i przyłączył do Korony.
   Przez cały okres Rzeczpospolitej szlacheckiej omawiane ziemie należały do utworzonej diecezji wileńskiej, założonej w 1387r. przez Władysława Jagiełłę. Stałej rozbudowie ulegała jedynie sieć parafialna.
   Już od XIVw. na teren puszczy, zza Niemna przybywali prawdopodobnie po miód, ryby i siano potomkowie wypędzonych pierwszych jej gospodarzy - Jaćwięgów. Asymilując się coraz bardziej z ruską i litewską ludnością przekazywali jednak swoje nazwy miejscowe np. rzek, jezior. Dzięki temu przetrwały do naszych czasów często w zniekształconych, zeslawizowanych bądź zlituanizowanych formach (Dowspuda, Dowcień, Garbas, Necko, Sajno, Sztabinki, Szelment, Zusno, Dręstwo)
   Dosyć wcześnie, bo w XVw. rozpoczęto regularne korzystanie z puszczańskich bogactw. Pierwszym jego przejawem było utworzenie na Wigrach, czyli w centrum puszczy królewskiego dworu myśliwskiego. Bywał w nim w latach 1418 i 1422 Władysław Jagiełło, a później i inni królowie i wielcy książęta litewscy. Ściągała ich mnogość łownych zwierząt: łosi, jeleni, saren, żubrów.
   Do pilnowania puszczy oraz pomocy w czasie monarszych polowań stworzono specjalną służbę leśną zwaną osoką. Pierwsze wsie osoczników powstały na wschodnim skraju puszczy, za Niemnem. Strzegły one grup ostępów, czyli gęstych lasów, w których mieszkały zwierzęta. Nazwy wielu ostępów stały się później nazwami wsi.
   Poza osocznikami prawo wstepu, czyli wchodu do puszczy otrzymali poddani wielkich książąt litewskich i ich służba z dworów książęcych w Grodnie, Perstuniu, Przełomie, Mereczu i Olicie. Byli to bartnicy, kosiarze i rybacy. Znacznie później przystąpiono do wycinania drzewa i przerabianie go na potaż, lub węgiel drzewny. Podobne uprawnienia zaczęła uzyskiwać szlachta. Rosła liczba ludzi przebywających na terenie puszczy. Wszyscy wymienieni wyżej, a także urzędnicy książęcy i pańscy przechowywali jak wspomniano już wyżej, oraz nadawali jeziorom, rzekom, bagnom, łąkom, borom, lasom, uroczyskom itd. nowe nazwy. Prawie anonimowa i wolna do tej pory od stale mieszkających ludzi puszcza zaczynała tętnić życiem. Posiadający wchody chłopi oraz osocznicy wznosili na swoje potrzeby budy mieszkalne i łaźnie. Stały się one później, podobnie jak wcześniejsze ostępy zalążkiem niejednej osady lub wsi. Po rozdawnictwie wchodów poszły nadania jezior. Najstarsze sięgają być może czasow księcia Witolda. Po kilkudziesięciu latach, do początków panowania Zygmunta I Starego z przeszło 260 jezior i jeziorek w puszczy w rękach królewskich zostało ich niewiele, ale za to z największym - Wigrami.
   Najpoważniejsze uszczuplenie królewskiej własności nad puszczą przyniosło wreszcie rozdawnictwo jej fragmentów dla możnych litewsko-ruskich. Rozwijająca się eksploatacja puszczy oraz konieczność łatwego, szybkiego dotarcia do granicy krzyżackiej spowodowały powstanie sieci dróg. Najważniejsze, ze względu na moszczenie przepraw i bagien oraz brody trzymały się starych szlaków wypraw wojennych oraz starych szlaków wodnych wzdłuż Rospudy, Czarnej Hańczy, Marychy, Szeszupy i Netty. Te pierwsze biegły ze wschodu na zachód, a drugie z południa na północ. Najwięcej z nich zbiegało się w okolicah jezior Wigry, oraz brodu na Netcie u jeziora Necko.
   Dla zintensyfikowania eksploatacji, lepszego nadzoru i zapobieżenia konfliktom między korzystającymi z puszczy, najprawdopodobniej w latach 1464-1476 podzielono ją na mniejsze puszcze. Przyjęły one kształt pasów biegnących od Niemna w kierunku granicy krzyżackiej i zostały podporządkowane głównym dworom książęcym. Suwalszczyznę, zaczynając od północy objęły następujące puszcze: Puszcza Olicka, zwana też Niemonojcką lub Simneńską, Merecka, Przełomska, Perstuńska (Grodzieńska). Obszra południowo-zachodniej Suwalszczyzny zajmowąła puszcza rajgrodzka, która przez podziały polityczne wyodrębniła się najwcześniej. Jej granica była granica z Krzyżakami, rzeka Ełk z jednej strony i rzeka Netta z bagnami Biebrzy z drugiej strony. Administracyjnie należała do ziemi bielskiej w późniejszym województwie podlaskim. W granicach dzisiejszej Suwalszczyzny znalazła się też część Puszczy Nowodworskiej, leżąca w łuku Netty i Biebrzy, zwana Puszczą Jaminy oraz inny jej fragment położony pod Lipskiem w łuku Biebrzy, gdzie po 1564r. powstał dwór i wieś Jałowo.
   Przynależność puszcz do dworu była jednoznaczna z przynależnością powiatową. W 1566r. dokonano w Wlk. Ks. Litewskim reformy podziału administracyjnego. Wówczas powiat przełomski włączono do powiatu grodzieńskiego, a merecki do trockiego. Oba należały do województwa trockiego. Kiedy w XVIIIw. starostwo wiżajńskie i sejwejskie włączono do powiatu grodzieńskiego to prawie cała Suwalszczyzna, oprócz terenów na zachód od Netty, znalazła się w jego granicach. Ziemie pojaćwieskie krótko stanowiły wyłączną własność Wielkiego Księcia, który je użytkował poprzez swoje dwory i swoich poddanych. Uszczuplały ją po 1422r. nadania wchodów i jezior. Regularna i planowa kolonizacja zaczęła się dosyć późno. Wielcy książęta litewscy i mistrzowie zakonu krzyżackiego mimo ustalenia granicy i wielu lat pokoju powstrzymywali się z zasiedlaniem puszczy. Jej ogromny pas pełnił polę bufora między ich państwami. Dopiero w I poł. XVw. jako pierwsi naruszyli puszczę Krzyżacy rozpoczynając zakładanie wsi pod osłoną zamku w Ełku. Nasilenie tej działalności nastąpiło po 1466 r. czyli zakonnej klęsce w wojnie 13-letniej. Do 1500 r. dookoła Ełku oraz wzdłuż granicy z Litwą powstało ok. 95 wsi zamieszkałych przez ludność polską z Mazowsza. W tym samym czasie po drugiej stronie granicy na ziemiach książęcych powstało wokół Rajgrodu ok. 13 wsi z czego 8 (m. in. Barszcze, Bargłów, Solistówka, Judziki, Popowo) na terenie Suwalszczyzny. W związku z rozdawniczą działalnością Aleksandra Jagiellończyka w 1503 r. cały obszar od Rajgrodu aż po Nettę i Kamienny Bród otrzymał Michał Lwowicz Gliński, a po nim w 1509 r. Mikołaj Radziwiłł, wojewoda trocki. Osiedlając drobną szlachtę i chłopów założył dalsze wsie, m. in. Reszki, Rumiejki, Żrobki, Rutki, Grabowo, Nettę, Dręstwo, Tajno, Pomiany, Łabętnik, Bargłówkę, Brzozówkę, Woźną Wieś, Krosiewo(Kroszewo). Na Natcie koło jez. Necko stanęła karczma, zalążek przyszłego Agustowa. Wszyscy mieszkańcy należeli do parafii w Rajgrodzie. Ogromne dobra Radziwiłłów zaś miały swą stolicę w Goniądzu.
    Radziwiłłowskiej akcji osadniczej w Puszczy Rajgrodzkiej towarzyszyła kolonizacja pasa pogranicznego w Puszczy Perstuńskiej. Zygmunt Stary widząc jego zagrożenie ze strony Krzyżaków, którzy z rozmachem prowadzili zagospodarowywanie pogranicza rozdał tę część puszczy panom litewsko-ruskim. Być może sądził, że ze względu na brak pieniędzy i ludzi nie zdoła zasiedlić wielkiego obszaru wzdłuż granicy.
   W 1513r. realizując tę ideę na północ od dóbr rajgrodzkich między granicą z Krzyżakami a rzeką Rospudą nadał jedną milę kwadratową (ok. 36 km²) Bohdanowi Hrynkiewiczowi Wołłowiczowi, koniuszemu grodzieńskiemu. Szybko wzniósł on dwór Dowspudę i obok cerkiew. Być może z nią i z prawosławnym świętem Jordanu łączy się uroczysko Święte Miejsce koło jez. Jałowo. Tu powstała pierwsza wieś Chomontowo i być może zaczątki innych.
   Zaledwie rok później na północ od dóbr Wołłowicza, pas przygraniczny o długości 23-26 km i szerokości 6 km. otrzymali bracia Mikołaj i Stanisław Michnowicze Raczkiewicze, wnukowie Raczki Tabutowicza, który otrzymał tu wcześniej jeziora na Rospudzie. Po podziale tego nadania na wysokości jez. Bolesty i kolonizacji bracia założyli dwa kolejne dobra o tej samej nazwie: Dowspuda. Dowspuda Stanisława przyjęła później nazwę Raczki, a Mikołaja, zwanego Bakałarzem, Bakałarzewo. Najstarszymi wsiami w ich dobrach były: Nieszki, Bolesty oraz Garbaś.
   Na północ od dóbr Bakałarza w 1513 r. nadanie o długości 12-14 km. i szerokości 7-9 km. otrzymał Fotian Szembel i jego pięciu braci. Sięgało północnej granicy państwa, idąc zaś jeziorami Przerośl, Krzywe, Jemieliste i rzeką Zusną dóbr Bakałarza. Szembelowie założyli kolejny dwór o nazwie Dowspuda, jednak niewiele tu zdziałali. Do 1662 r. powstały zaledwie cztery wsie i to o nie wyrobionych polach: Szembelewo, Dowspuda, Krzywólka i Mała Przerośl.
   Rozwijała się też wtedy kolonizacja od strony Grodna, prowadzona przede wszystkim przez rody Chreptowiczów i Wołłowiczów.
   Tak więc na początku XVI wieku zarysowały się trzy główne kierunki kolonizacji ziem dzisiejszej Suwalszczyzny. Najstarszy, od strony Mazowsza przez Rajgród po Nettę z pierwszymi nadaniami wzdłuż granicy z Krzyżakami zdominowany był przez ludność polską z domieszką ludności ruskiej spod Grodna.
   Osadnictwo idące od tego miasta w głąb Puszczy Grodzieńskiej zostało powstrzymane przez nieurodzajne ziemie (piaski), które po dziś dzień pokrywa puszcza. Tu zdecydowanie największy w kolonizacji udział miała ludność ruska z domieszką litewskiej i jaćwieskiej. Wreszcie litewski element osadniczy kolonizował pogranicze Puszczy Mereckiej i Przełomskiej.    Ogromny wpływ na dalsze losy Suwalszczyzny wywarła działalność królowej Bony. W 1524 roku Zygmunt Stary przerywając rozdawnictwo puszcz darował wieczyście małżonce ogromny pas puszczy ciągnący się od górnej Narwi po Niemen. Wraz z puszczą otrzymała też Bona istniejące już dwory. Część tego nadania była wcześniej zastawiana przez króla różnym magnatom, więc Bona stosując rozmaite formy nacisku stopniowo je odbierała i wykupywała.
   W 1533 przeszły w jej ręce ogromne dobra grodzieńskie, w 1537 mereckie, a w 1546 berżnickie. W 1536 roku wbrew wcześniejszym przywilejom i na podstawie fałszywych zeznań świadków król odebrał Radziwiłłom pas puszczy, leżący na wschód od linii wyznaczonej od granicy pruskiej do rzeczki Solistówki, nią do jeziora Dręstwo, rzeką Jegrznią do rzeki Ełk i do Biebrzy. Włączono go najpierw do dóbr grodzieńskich, a potem do knyszyńskich.
   Po oderwaniu przystąpiono do reformy zwanej pomiarą włóczną oraz dalszej kolonizacji. Powstały wkrótce nowe wsie: Jeziorki, Kamionka, Żarnowo, Turówka. Zagęszczenie osadnictwa oraz oderwanie od Rajgrodu spowodowały że Zygmunt August utworzył dla tych dóbr w 1544 r. nową parafię w Bargłowie i ufundował kościół. W 1546 roku Bona poleciła założyć miateczko Zygmuntowo nad Nettą, ale lokacja się nie udała. Dopiero w 1555 powstał Augustów, który otrzymał prawa miejskie w 1557 roku. W jego granicach znalazły się 4 przedmieścia: Uścianki, Biernatki, Turówka, Żarnowo. Dla miasta w 1565 utworzono nową parafię. Powstała też cerkiew, początkowo prawosławna, później unicka. W tym okresie następuje zasiedlanie wsi już założonych pomiędzy jeziorem Dręstwo a jeziorem Necko. Na grądah bagiennych przy ujściu Netty do Biebrzy powstały nowe wsie: Polkowo, Jasionowo, Kopytkowo, Jagłowo. Równocześnie urzędnicy królewscy kolonizowali klin puszczy między rzeką Kamienny Bród, a dobrami Wołłowiczów. Powstały tu wsie: Janówka, Pruska Wielka i Pruska Mała. W Janówce Bona ufundowała kościół św. Agaty (1562) Do rąk królewskich wróciły przed 1541 dobra Szembelów. Ich kolonizacja rozwinęła się dopiero po 1562 r. Na terenie wsi Szembelewo i Dowspuda postało miasto Filipów z czterema przedmieściami. Magdeburskie prawo miejskie otrzymał w 1570 r. Rok później założono i bogato uposażono parafię. Z miasta i okolic powstało osobne starostwo filipowskie. Na przełomie XVI i XVII wieku Filipów był silnym ośrodkiem arianizmu. Stało się to za sprawą starosty Krzysztofa Morsztyna starszego, który wydał swą siostrę za Faustyna Socyna znanego teologa ariańskiego. W 1608 r. przyszedł na świat w Filipowie największy teolog ariański, Andrzej Wiszowaty. Krzysztof Morsztyn starszy wystarał się w 1585r u króla Stefana Batorego o założenie w Filipowie gimnazjum i jego bogate uposażenie. Zbór i gimnazjum przetrwały do lat dwudziestych XVII w. Zaraza (1624-1626) oraz pożar (1639) zniszczyły Filipów.
    W północnej części włości szembelewskiej istniały tylko dwie wsie: Krzywólka i Mała Przerośl. Dla tej wyspy osadniczej jeszcze przed 1566 r. utworzono miasteczko Przerośl. W 1571 r. Zygmunt August utworzył pierwszą w tej części Suwalszczyzny parafię. Akt lokacyjny otrzymała Przerośl w 1576r. od Stefana Batorego. Zasiedlanie okolic prowadzono w II połowie XVI wieku. Na początku XVII w. utworzono starostwo przeroślskie.
   Wówczas królowa Bona podjęła próbę zagospodarowania północnej części Puszczy Mereckiej. W połowie XVI w. między granicą z Prusami, a jeziorem Wiżajny nadanie otrzymał bojar Piotr Łysy. Prawdopodobnie wkrótce po nadaniu teren ten zaczęto kolonizować. Ze skolonizowanej części puszczy utworzono starostwo wiżajńskie. Niewykluczone, że ok. 1570 roku być może jeden ze starostów stworzył w centrum starostwa miasteczko Wiżajny. Wiadomo zaś, że w 1571 roku powstała tam parafia.
   W 1559 r. istniał dwór Sejwy, centrum włości, ośrodek osadnictwa dla środkowej części Puszczy Mereckiej. W 1597 r. leśniczy sejwejski Stanisław Zaliwski ufundował koło swego dworu kościół parafialny oraz zezwolił na odbywanie się targów. Były to działania przygotowujące powstanie miasta Puńska. Lokacja nastąpiła za Władysława IV Wazy.
   Pod władzę Bony po śmierci Mikołaja Paca trafił też dwór Berżniki z okolicą. Włączono go do dóbr grodzieńskich i w latach pomiary włócznej 1547-1561 założono wiele wsi. Dla ich obsługi między 1547 a 1557 powstało najstarsze na Suwalszczyźnie miasteczko - Berżniki. W 1547 r. przy istniejącym już wcześniej kościele erygowano parafię. Wkrótce utworzono także starostwo berżnickie.
   W tym czasie południowo-wschodniej części Suwalszczyzny na granicy dóbr prywatnych i puszczy, tworzono nowe wsie osoczników: Bohatery, Starożyńce, Kurianka oraz chłopską wieś Skieblewo do obsługi wzniesionego w latach 1561-1569 dworu Wołkusz, siedziby leśniczego perstuńskiego. Poza rzekę Wołkusz i bagna pod Lipskiem osadnictwo dalej się nie posunęło. Ukoronowaniem kolonizacji tej części puszczy było założenie przez Stefana Batorego królewskiego miasta Lipska. Przywilej lokacyjny wystawił król w Grodnie 8 grudnia 1580 r. Dwa lata później Stefan Batory założył w Lipsku parafię katolicką. Zapewne jednocześnie utworzono cerkiew i parafię unicką. Nowe miasto prócz funkcji handlowo-rzemieślniczych miało także z racji położenia nad Biebrzą stać się miastem portowym. Tak się nie stało. Nie spełniło pokładanych nadziei m. in. ze względu na konkurencję dwóch sąsiednich miasteczek: Hołynki i Sopoćkiń oraz rozwijającej się Dąbrowy.
   Równocześnie z powstaniem Lipska rozpoczęła się kolonizacja należącej do Chreptowiczów puszczy Krasny Bór. Dla istniejących w 1598 r. wsi Jesionowo, Kamień, Cisów, Krasnybór i innych Adam Iwanowicz Chreptowicz zalożył parafię i wzniósł drewniany kościół. W jego dobrach istniała też cerkiew. Około 1615 r. Chreptowicz wzniósł w Krasnym Borze kościół i klasztor bazylianów lub bazylianek - najstarszy renesansowy budynek murowany na Suwalszczyźnie.
   Przy granicy z Prusami rozwijały się dobra Wołłowiczów. Powstały wsie: Sucha Wieś, Wronowo, Jabłońskie, Moczydły, Jaśki i inne. W 1639 r. dobra dowspudzkie Wołłowiczów nabył Stefan Pac, podkanclerzy litewski. W tym samym czasie dobiegło końca zakładanie wsi w dobrach Raczków. Były to: Szczodruchy, Wierciochy, Lipówka, Wasilówka.
   Przed 1558 r. w południowo-wschodniej części dóbr, naprzeciw Dowspudy Wołłowiczów powstało miasteczko Dowspuda, które później od założycieli przyjęło nazwę Raczki. Stanął także wówczas kościół pod wezwaniem Świętej Trójcy. Przed 1578 r. Mikołaj Raczkowicz zwany Bakałarzem lub jego syn, Mikołaj Bakałarzowicz założyli miasteczko Dowspuda, zwane tez Bakałarzewem, oraz wznieśli w nim kościół Św. Mikołaja. Wkrótce utworzono tu nową parafię.
   Pomiara włóczna przyspieszyła też rozwój dóbr Wiśniowieckich nad rzeką Sejną. Inwentarz z 1593r. wymienia 7 wsi. W tymże roku nowym właścicielem w drodze kupna został Jerzy Grodziński, starosta przeroślski i płotelski. Na południe od dworu, przed 1602 r. założył miasteczko, które miało na jego cześć miało nazywać się Juriewo. Nazwa ta nie utrzymała się i miasto zwano Sejny. Właściciel założył kościół parafialny p.w. Świętego Jerzego. Nie mając potomstwa cały majątek zapisał dominikanom wileńskim. Tą decyzję po śmierci fundatora w 1603 r. potwierdził Zygmunt III Waza. W latach 1610-1619 wznieśli klasztor i kościół, konsekrowany w 1632 r., pod wezwaniem Najświętszej Maryi Panny, Świętego Jerzego i Świętego Jacka.
   Przedstawiony wyżej zarys rozwoju osadnictwa na Suwalszczyźnie dowodzi, że do połowy XVII w. zasadniczy zrąb puszczy pojaćwięskiej nie został zasiedlony. Odmiennie wyglądał jej fragment zwany Puszczą Rajgrodzką, gdzie obok dóbr królewskich powstawały wsie szlacheckie i chłopskie z dwoma głównymi ośrodkami, Rajgrodem i Augustowem. Podobnie stało się z przeznaczoną w całości do zagospodarowania Puszczą Merecką. W głębi puszcz trwała eksploatacja ich bogactw. Pozyskiwano drewno, węgiel drzewny, powstały pierwsze rudnie (Ruda-Szczebra nad rzeką Szczebrą) oraz drobne osady, zalążki nowych wsi. W osadnictwie dominowała kolonizacja wewnętrzna. Nowe nadania włók pustych, zaścianków i wójtostw powodowały, że w królewskich wsiach chłopskich powstawały folwarki, których przedtem nie było. Ich rozwój pociągał za sobą wzrost obciążeń pańszczyźnianych. Pańszczyzna i inne świadczenia podwyższane przez starostów były przyczyną zbiegostwa i zahamowania rozwoju wsi.   Upadek gospodarczy kolonizowanych terenów spowodowany był najazdem szwedzkim 1655-1660. Najbardziej niszczący był rok 1656. Jesienią hetman polny litewski, Wincenty Gosiewski wraz z posiłkami tatarskimi pod dowództwem Subchana Ghazi Agi zaatakował terytorium Prus. Było to wymierzone przeciwko elektorowi brandenburskiemu, który jako lennik Polski sprzymierzył się ze Szwedami. Ekspedycja rozpoczęła się od zwycięstwa odniesionego 8 października pod Prostkami. Wśród jeńców znalazł się książę Bogusław Radziwiłł, o którego doszło do sporu pomiędzy Tatarami a hetmanem. Zatrzymanie Radziwiłła w rękach hetmańskich spowodowało odejście Tatarów, którzy ogniem i mieczem potraktowali całe pogranicze prusko-litewskie. 22 października 1656r. Gosiewski stoczył kolejną bitwę ze Szwedami pod Filipowem. Ustępując z pola zaprzepaścił w dużej mierze efekt pierwszego zwycięstwa. Terenem bezpośrednich działań wojennych była prawie cała zamieszkana już Suwalszczyzna. Zniszczeniu i grabieży uległ Filipów, Przerośl, Wiżajny i Augustów. Zniszczenia dotknęły również Bakałarzewo, Raczki, Dowspudę, Janówkę i Krasnybór. Pozostaje faktem, że wojna, zarazy i ogólny upadek kraju spowodowały bardzo zły stan gospodarczy Suwalszczyzny. W starostwie augustowskim jeszcze po ośmiu latach od przemarszu wojsk tatarskich i szwedzkich uprawiano zaledwie 2,3% ogółu włók. Równie mocno zniszczony był pas przygraniczny (Filipów, Przerośl, Sejny). Okolice Lipska ucierpiały znacznie mniej.
   Ponowne zasiedlanie wsi i miast odbywało się bardzo wolno. Przy braku ludności dużą rolę odgrywał przyrost naturalny, werbunek osadników z okolic posiadających więcej ludności oraz z zagranicy: osadnicy z Niemiec oraz ludność polska wyznania ewangelickiego z Prus. Rozwój tych ziem hamował wzrost ciężarów narzuconych na chłopów, a w dobrach królewskich uciążliwe stacje i przemarsze wojsk. Te ostatnie wraz z "morowym powietrzem" w czasie Wojny Północnej (1700-1721) podcięły odbudowę gospodarczą. Wymierały całe miejscowości. Około 1748r. Józef Pac kupił Raczki wraz z folwarkami i wsiami. Charakterystyczny dla północno-wschodniej Suwalszczyzny był proces rozpadu wielkich latyfundiów magnackich na mniejsze majątki. Po wojnie szwedzkiej powstawały m. in. dobra Janiszki, Hołny, Klejwy, Dziewiaciszki, Szejpiszki, Smolany. Rozwijały się dzięki darowiznom, zapisom pieniężnym i zastawom dóbr kościelnych. Dominikanie sejneńscy powiększyli swój majątek o dobra Stabieńszczyzna i Grudziewszczyzna.
   W okolicah Augustowa od II połowy XVIIw. rozpoczynał się proces koncentracji własności szlacheckiej. Do szczególnego znaczenia doszła rodzina Karwowskich. Centrum ich dóbr stanowiło Solistowo. Rydzewscy stworzyli dobra Pomiany, obejmujące m. in. wsie: Łabętnik, Pomiany, Reszki, powiększyło się też Grabowo Heybowiczów. W dobrach Chreptowiczów w 1661r. powstał klasztor bernardynów, a od 1664r. ich miejsce zajęli dominikanie uposażeni na folwarkach Janówka i Cisów oraz wsiach Jasionowo i Kamień. Cisów wkrótce stał się głównym ośrodkiem dóbr. Na południe od niego na gruntach wsi Osinki założyli Chreptowiczowie miasteczko, które później otrzymało nazwę Sztabin.
   W końcu XVIIw. rozpoczęła się kolonizacja Puszczy Jaminy. Obok starej wsi Jagłowo powstało Dębowo, Jaminy, Jaziewo, Mogilnica i inne
   W tym okresie rozpoczęto także zagospodarowywania i kolonizację centralnej części Suwalszczyzny. Od 1661r. dzierżawczynię ogromnych jeszcze leśnictw: nowodworskiego, perstuńskiego i przełomskiego została Konstancja z Wodyńskich Butlerowa. Prowadziła intensywną, rabunkową eksploatację ich bogactw. Działalność Butlerowej przerwała decyzja króla Jana II Kazimierza. W dniu 7 stycznia 1667r. wystawił w Warszawie dokument przekazujący zakonowi kamedułów wyspę Wigry wraz z królewskim dworem myśliwskim. Król zastrzegł sobie prawo do łowów oraz nienaruszalność praw i obowiązków osoczników. Miał wystawić kościół i klasztor dla 12 zakonników. Całe dobra formalnie przeszły w ręce kamedułów w 1668r., a faktycznie po śmierci ich dzierżawczyni Butlerowej w 1682r. Nowi właściciele, podobnie jak poprzedniczka nie mogli swobodnie działać w puszczach. Otrzymali jedynie zgodę na zakładanie wsi, tam gdzie puszcza była już wycięta. W ten sposób powstały przed 1690r. Suwałki, Biała Woda, Żywa Woda i Szurpiły, a przy samej wyspie dwie wsie ogrodników: Magdalenowo i Burdyniszki. Kontynuowali eksploatację puszczańskich bogactw, tworząc nowe rudnie i smolarnie. Powstały tam później wsie: Sucha Rzeczka, Krzywólka, Krzywe, Krasne, Strzelcowizna i inne. Wielkie dochody uzyskiwali z produkcji innych towarów drzewnych, dzierżawy jezior i rzek, prawa do łowienia ryb, opłat za wjazd do puszczy oraz zakładanych w puszczach karczem. Na drodze dalszych działań stanęli urzędnicy królewscy, kwestionując kamedulskie prawa do puszcz. Spór, trwający 15 lat zakończył się w 1715r. odebraniem zakonnikom leśnictw z puszczami. Utrzymali jednak większość starych wsi, jezior, puszczę wokół Wigier oraz skolonizowany pas ziemi wzdłuż Czarnej Hańczy między jeziorem Okmin a górą Krzemienną. Było wśród nich miasteczko Suwałki. Z niewielkimi zmianami granice nadania przetrwały do końca Rzeczypospolitej. Centralnym punktem kamedulskich dóbr zostały Suwałki. Dla tej wsi w 1710r. wydali przywilej na targi i jarmarki, wznieśli tu kościół pod wezwaniem Św. Krzyża (parafia od 1788) 5 lat później O. Ildefons nadał Suwałkom zakonny przywilej podnoszący je do rangi miasta. W 1720r. August II nadał akt lokacji. Wokół otoczonych taką troską Suwałk skoncentrowała się działalność osadnicza.
   Równie intensywnie kolonizowano fragmenty puszczy odebrane kamedułom i włączone do ekonomii grodzieńskiej. Głównym ośrodkiem okalającym dobra wigierskie puszczy została Szczebra. Tu mieścił się zarząd puszczy, komora celna, osiadło trochę rzemieślników i handlarzy. W jej pobliżu powstała wieś Nowinka. W tym czasie na wyspie jeziora Studzienicznego, należącego do kamedułów zaczął wytwarzać się ośrodek kultowy.
   Dla ochrony puszcz przed kamedułami i ich poddanymi utworzono na granicy z dobrami wigierskimi pierścień wsi osockich. Najżywsza kolonizacja puszczy nastąpiła, gdy administratorem ekonomii grodzieńskiej został Antoni Tyzenhauz (1765-1780). Na Suwalszczyźnie prawie cała puszcza oprócz Lipska, Kurianek, Wołkusza, Gruszek, Mikaszówki odebrana kamedułom znalazła się w guberni szczeberskiej. Dzieliła się ona na klucze, oraz jeden lub kilka folwarków. Tyzenhauz dążył do tego, aby każdy klucz miał swoje miasteczko. Gubernia szczeberska mając w punkcie centralnym dobra kamedułów sięgała od Szurpił i Pomorza na północy po dobra krasnoborskie i okolice Lipska na południu. Dzieliła się na 4 klucze: szczeberski, turowski, pomorski i suchorzecki. W kluczu szczeberskim w połowie XVIIIw. w miasteczko przekształciła się Szczebra, w kluczu turowskim powstało Jeleniewo - ok. 1773r., a pomorskim - Krasnopol-1770r. Rozwijała się także sieć parafialna. Żadna z tych miejscowości nie przekształciła się w poważny ośrodek miejski, gdyż wielką konkurencję stanowiły starsze i korzystniej położone Suwałki.
   Najbliższe dziesięciolecia przyniosły powstawanie raczej tylko drobnych osad oraz nowe folwarki. Istotne było przybycie w II połowie XVIIIw. na teren Suwalszczyzny licznych osadników z Rosji, wyznawców odłamu prawosławia, zwanych filiponami. W północnej części regionu szczególnie w okolicach Wiżajn osiedliło się wówczas wielu Polaków, ewangelików z Prus. Mozaikę etniczną uzupełniali, siedząc luźno po wsiach w pobliżu Sejn, nieliczni Tatarzy.
   U schyłku rzeczypospolitej na sejmie grodzieńskim w 1793r. postanowiono przeprowadzić zmiany podziału administracyjnego. Czyniono to w związku z zamiarami wprowadzenia nowoczesnej administracji państwowej. Suwalszczyzna miała wejść w skład nowoutworzonych ziem: mereckiej w województwie mereckim, grodzieńskiej w województwie grodzieńskim. Jednak wobec wybuchu powstania kościuszkowskiego i III rozbioru podziału tego nie przeprowadzono.    Od 1795r. pod panowanie Prus dostała się cześć dawnego Wlk. Ks. Litewskiego między dotychczasową granicą pruską a Niemnem oraz Podlasie. Formalnie przejęcie władzy na tych terenach poprzedziła roczna ich okupacja przez wojska pruskie. Wiązało się to z wypadkami powstania kościuszkowskiego, a właściwie z ostatnim jego etapem
   Po upadku Wilna (sierpień 1794r.) powstanie na LItwie załamało się. Oddziały powstańcze z rejonu Żmudzi i spod Kowna wycofały się w kierunku Grodna przechodząc przez Suwalszczyznę. Władze okupacyjne w pierwszym okresie dążyły przede wszystkim do utrzymania spokoju, organizacji zaopatrzenia wojsk oraz ściągania podatków. Po zawarciu traktatu rozbiorowego i przejęciu władzy przez administrację cywilną Prusacy przystąpili do organizowania nowych ziem.
   Całą Suwalszczyznę włączono do organizowanej na mocy decyzji z grudnia 1796r. nowej prowincji - Prus Nowowschodnich. Patentem z 1 czerwca 1797r. dokonano nowego podziału administracyjnego. Prowincję podzielono na dwa departamenty kamer: białostocki i płocki z siedzibą władz centralnych w Królewcu. Departament białostocki dzielił się na 10 powiatów. Przy ich tworzeniu uwzględniono zachowany z czasów polskich podział na parafie. Suwalszczyzna znalazła się z granicach trzech powiatów: wigierskiego, obejmującego największą część regionu, goniądzkiego i dąbrowskiego. Stolicą powiatu wigierskiego zostały Suwałki, pozostałych Goniądz i Dąbrowa. W Sejnach, Augustowie i Suwałkach umieszczono niższe urzędy. Był to pierwszy etap w kierunku rozwoju tych miast jako ośrodków administracyjnych.
   W ramach porządkowania spraw miejskich, najmniejsze ośrodki zostały pozbawione praw miejskich. Na Suwalszczyźnie dotknęło to Jeleniewo, Berżniki, Krasnopol i Szczebrę. Wszystkie starostwa i ekonomie królewskie oraz dobra kościelne na mocy dekretu z 1796r. przeszły na własność rządu pruskiego. Skonfiskowano dobra kamedułów wigierskich (Suwałki stały się miastem królewskim), dominikanów sejneńskich i większe majątki plebańskie. Po kilku latach skasowano klasztory - kamedułów na Wigrach i dominikanów w Sejnach. Scalone pod władzą króla pruskiego ww. dobra utworzyły w departamencie białostockim 53 ekonomie. Wypuszczano je w dzierżawę w całości, w częściach lub król pruski rozdawał je różnym dygnitarzom.
   Na żądanie władz pruskich reorganizacji uległ również podział kościelny. Z części diecezji żmudzkiej, wileńskiej i łuckiej utworzono w 1799r. diecezję wigierską z siedzibą biskupa w Wigrach. Pierwszym biskupem wigierskim był ks. Michał Franciszek Karpowicz. Suwalszczyznę objęły dwa dekanaty: augustowski i wigierski.
   Prusacy szybko przystąpili do działań, których celem miała być germanizacja omawianych terenów. Wieść do tego miało osadnictwo niemieckie, germanizacja szkolnictwa, służba ludności chłopskie i miejskiej w wojsku pruskim. Szybki upadek rządów pruskich zniweczył te zamierzenia. Pozostałością po zapomnianych rządach pruskich była nowa organizacja administracji wewnętrznej, którą z modyfikacjami przyjęły władze Księstwa Warszawskiego.
   Księstwo warszawskie powstało na mocy postanowień pokoju w Tylży w 1807r., był on konsekwencją pruskiej i rosyjskiej klęski w wojnie z Francją. Działania te objęły ówczesne ziemie polskie będące pod pruskim panowaniem. Najcięższe walki toczyły się w Prusach Wschodnich, a po klęsce sprzymierzonych w bitwie pod Frydlandem 14 czerwca 1807r. przeniosły się one na Suwalszczyznę. Dotarli tu w pościgu za pokonanymi zarówno Francuzi, jak i Polacy. Oddziały polskie otrzymały rozkaz marszu w stronę Grodna. Dywizja generała J. Zajączka 25 czerwca 1807r. stanęła w Olecku, a generała Jana Henryka Dąbrowskiego w Gołdapi. Następnie przesuwały się za wojskami generała Rouquette, aż na linię Lipsk, Hołynka, Augustów, Suwałki. Na tych pozycjach wojsko pozostało do chwili podpisania rozejmu.
   Kwaterunki i przemarsze tak wielkich ilości wojska były przyczyną wielu strat i zniszczeń. Mieszkańcy chcąc uniknąć świadczeń furażu i podwód ukrywali się po lasach ze sprzężajem i bydłem. Sytuację pogarszała grasująca wśród koni i bydła zaraza przywleczona przez wojska francuskie. Przez wiele tygodni płonęła puszcza. Położenia nie poprawiły najbliższe lata pokoju. Cały kraj przeżywał kryzys gospodarczy.
   Na mocy postanowień traktatu w Tylży w granicach utworzonego Księstwa Warszawskiego znalazła się Suwalszczyzna oraz północna część departamentu białostockiego, południową jako Obwód Białostocki otrzymała Rosja. Podział ten był przyczyną nowego podziału administracyjnego ziem byłego departamentu białostockiego. Według nowego podziału w 1807r. utworzono 6 departamentów. Wśród nich łomżyński ze stolicą w Łomży, obejmujący powiaty łomżyński, tykociński, biebrzański, wigierski, kalwaryjski, mariampolski i dąbrowski.
   Suwalszczyzna znalazła się w granicach dwóch powiatów: wigierskiego ze stolicą w Sejnach oraz dąbrowskiego ze stolicą w Lipsku. Po pół roku zdecydowano, że powiat wigierski po odłączeniu parafii od której nosił swą nazwę, nazwany zostanie sejneńskim, zaś oderwaną część powiaru wigierskiego wraz z Suwałkami włączono do powiatu dąbrowskiego, którego stolicę przeniesiono do Augustowa.
   W 1812r. przez całą Suwalszczyznę przeszły oddziały Wielkiej Armii, maszerujące na Moskwę. Było to kilkadziesiąt tysięcy żołnierzy z grup dowodzonych przez księcia Eugeniusza Beauharnais oraz brata cesarza, króla Hieronima; głównie IV korpus dowodzony przez gen. Jana Aleksandra Junote'a ks. d'Abrantes oraz V korpus polski ks. Józefa Poniatowskiego. Po niespełna pół roku przez Suwalszczyznę w pośpiechu przejechał najpierw cesarz Napoleon (8 grudnia śniadanie w Sejnach, wieczorem obiad w Augustowie, 9 grudnia razo w Grajewie), a po nim przez cały grudzień i początek stycznia 1813r. przedzierały się resztki Wielkiej Armii. Ich śladem podążali zwycięscy, nowi okupanci ziem polskich.
   18 stycznia po kilkudniowym pobycie opuścił Suwałki car Aleksander I i po noclegu w Dowspudzie udał się do Ełku. Pozostawione garnizony rosyjskie rozpoczęły ponad dwuletnią okupacje ziem polskich. O ich losie miał zdecydować kongres wiedeński.    "Tańczący kongres" z części ziem Księstwa Warszawskiego utworzył połączone unią personalną z Rosją, Królestwo Polskie. Jego organizację i ustrój określała konstytucja, nadana przez cara Aleksandra I 27 listopada 1815 roku. W miejsce podziału kraju na departamenty przywracała staropolski podział na województwa.
   Postanowienie namiestnika Królestwa Polskiego z 16 stycznia 1816r. tworzyło 8 województw. Nowopowstałe województwa stanowiły pod względem obszaru odpowiedniki departamentów Księstwa Warszawskiego, np. województwo augustowskie nie różniło się od departamentu łomżyńskiego. Województwo to podzielono na 5 obwodów. Suwalszczyzna znalazła się w obwodzie augustowskim, obejmującym powiaty: dąbrowski (stolica w Augustowie), biebrzański (Szczuczyn) oraz w obwodzie sejneńskim, obejmującym powiat o tej samej nazwie. Na siedzibę władz wojewódzkich wyznaczono tymczasowo Suwałki, ponieważ Augustów nie posiadał budynku. Komisja Wojewódzka przeniosła się z Łomży do nowej stolicy latem 1817r. Stan tymczasowości siedziby władz wojewódzkich wpłynął niekorzystnie na rozwój Suwałk i Augustowa. Dopiero car Mikołaj II w 1835r. zadecydował, że Suwałki zostają stolicą województwa.
   Do zmian terytorialnych dostosowano również administarcję kościelną. Bullą "Ex imposita Nobius" papież Pius VII ustanowił w 1818r. metropolię warszawską, której podporządkował 7 diecezji. Wśród nich była utworzona diecezja augustowska, czyli sejneńska. Terytorialnie odpowiadała województwu augustowskiemu, stolicą biskupstwa zostały Sejny. Na wniosek generała Józefa Zajączka zaczęto zabiegać o zmianę tej decyzji. Stolica Apostolska przeprowadziła zwyczajowe postępowanie wyjaśniające i w jego wyniku papież zniósł stolicę biskupią w Sejnach i utworzył nową w Suwałkach (dekret 7 lipca 1821). Z niewyjaśnionych powodów nie został on wprowadzony w życie i w 1827r. kościół suwalski uznano za parafialny, a siedziba biskupa pozostała w Sejnach. Suwalszczyzna znalazła się w dekanacie augustowskim, sejneńskim i wąsoskim. Parafię bargłowską w 1838r. przeniesiono z dekanatu wąsoskiego do augustowskiego.
   W nowym organizmie państwowym znaczenie województwa augustowskiego było niewielkie. Należało do najbardziej zacofanych części Królestwa Polskiego. Przez cały wiek XIX miało charakter rolniczy, tu był największy stopień zalesienia, ilość bagien i jezior. Powszechnie podkreślano surowość klimatu oraz nieurodzajność ziemi. Bardzo dużego wysiłku wymagało podniesienie gospodarcze Suwalszczyzny z upadku spowodowanego wydarzeniami przełomu wieków. Najlepszym przykładem była działalność hrabiego Michała Ludwika Paca właściciela Dowspudy i Raczek oraz hrabiego Karola Brzostowskiego pana na Cisowie i Sztabinie. Obaj w ciągu życia przeprowadzali pionierskie reformy, stosowali najnowsze techniki uprawy, najnowsze narzędzia. Stworzyli ze swoich dóbr doskonale funkcjonujące organizmy gospodarcze. Niestety w pierwszym przypadku konfiskata majątku za udział w powstaniu listopadowym, a w drugim śmierć były przyczyną upadku tych inicjatyw.   Pewne ożywienie gospodarcze przyniosło przeprowadzenie przez Rajgród, Raczki, później Augustów oraz Suwałki, Kalwarię traktu bitego I rzędu łączącego Warszawę przez Kowno z Petersburgiem.
   Duże znaczenie dla rozwoju regionu miała druga wielka inwestycja komunikacyjna - budowa Kanału Augustowskiego. Powstał on w latach 1823-1839 z myślą o połączeniu Wisły poprzez Niemen, Dubissę i Windawę z Morzem Bałtyckim. W okresie budowy ożywiło się życie gospodarcze w regionie - rozwinął się Augustów, skorzystały też zakłady przemysłowe w dobrach Brzostowskiego.
   Działalność inwestycyjna, związana z porządkowaniem urbanistycznym i architektonicznym miast królestwa Polskiego przyczyniła się do istotnych zmian w miastach. W Suwałkach wzniesiono kościół św. Aleksandra, bożnicę, pocztę, przebudowano gmach władz wojewódzkich. W Augustowie wzniesiono pocztę. Poważne zmiany za sprawą Michała Ludwika Paca spotkały też Raczki. Wprowadzono zmiany w układzie przestrzennym, wzniesiono na rynku murowany zajazd, przebudowano kościół. Sejny jako stolica diecezji, obwodu i powiatu rozwijały się wówczas najszybciej. Stanowiły centrum oświatowe województwa. Nadal, od 1808r. istniało liceum, przemianowane w Królestwie Polskim na szkołę wojewódzką, w 1817r. przeniesiono ją do Łomży, a w Sejnach utworzono szkołę wydziałową. W 1824r. na jej bazie odbudowano szkołę wojewódzką. Kształcąc na bardzo wysokim poziomie, wychowała wielu wybitnych ludzi, cieszyła się bardzo dobrą opinią u współczesnych i potomnych ludzi. Od 1826r. w tych samych murach poklasztornych działało też diecezjalne seminarium duchowne.
   Ogromne zmiany w sytuacji ziem polskich przyniosło powstanie listopadowe i wojna z Rosją. Wieść o wybuchu dotarła do Suwałk dopiero 8 grudnia. Tworzenie cywilnych władz powstańczych uległo zwłoce ze względu na niechętne stanowisko prezesa komisji Wojewódzkiej Jana Nepomucena Mostowskiego. Dopiero 14 grudnia zebrała się Rada Obywatelska Województwa Augustowskiego, trzy dni później zaczął ukazywać się powstańczy "Goniec Województwa Augustowskiego". W ramach przygotowań do wojny z Rosją województwo zasiliło armię 500 rezerwistów, rozpoczęło organizację dwóch pułków piechoty oraz pułku jazdy i pułku ułanów. Znacznej pomocy powstaniu w formie dobrowolnych ofiar udzieliła społeczność województwa. Te działania przerwało wejście na jego teren wojsk rosyjskich. 5 lutego zajęły Augustów oddziały idące z Grodna przez Lipsk, a 11 lutego Suwałki oddziały idące od Kowna. Już wówczas rozpoczęły działalność nękającą Rosjan oddziały partyzanckie kapitana Józefa Zaliwskiego i Michała Godlewskiego. Wkrótce dołączył do nich major Karol Szon i major Antoni Puszet. W Puszczy Augustowskiej wzdłuż Kanału Augustowskiego operował oddział Kazimierza Szarkowskiego, oficera z czasów Księstwa Warszawskiego. Na przełomie maja i czerwca 1831r. przeszedł przez Suwalszczyznę w marszu na Litwę generał Antoni Giełgut. Uwolnił ją od nieprzyajciela i pozostawił w Augustowsie, Sejnach i Suwałkach nieliczne załogi, które wkrótce wycofały się na Litwę. Wówczas na północy województwa znaczącą rolę odegrał Tomasz Teofil Jan Światopełk Mirski, właściciel dóbr Stara Hańcza, dowódca ponad 600-osobowego oddziału. Przetrwał z nim do końca września.    Klęska i likwidacja autonomii Królestwa Polskiego po raz kolejny na ponad 80 lat przyniosła okupację Suwalszczyzny. Wojska rosyjskie niewielkimi garnizonami stacjonowały w Suwałkach, Sejnach i Augustowie. Widocznym przejawem rozpoczętej rusyfikacji była reforma administracji. W 1837r. nazwy województw zamieniono na gubernie. Gubernia augustowska miała w dalszym ciągu swoją stolicę w Suwałkach. Podstawowymi jednostkami administracyjnymi guberni były gminy, które z niewielkimi zmianami do dziś zachowały swoje granice.
   W 1842r. istniejące dotąd obwody zamieniono na powiaty, które podporządkowane były okręgom. Reforma administracyjna w 1844r. zmniejszyła liczbę guberni do pięciu. Gubernia augustowska utrzymała się. Kolejną reformą z 1866r. zwiększono liczbę guberni do 10. Wtedy to gubernia augustowska przemianowana została na suwalską, z tym że utraciła część swych ziem na rzecz nowo powstałej guberni łomżyńskiej. Gubernia suwalska z władzami w Suwałkach podzielona została na 7 powiatów: augustowski, sejneński i suwalski (obszar bez części wschodniej - dzisiejsza Suwalszczyzna) oraz kalwaryjski, mariampolski, władysławowski i wiłkowyski (obecnie na Litwie i Białorusi). Zajmowała łączną powierzchnię ok. 16,5 tys. km²
   W okresie między powstaniowym wieś suwalska miała najniższą w Królestwie Polskim pańszczyznę i umiarkowany czynsz. Na terenie guberni leżało 1740 wsi rządowych (3446 w całym Królestwie). W powiatach augustowskim i sejneńskim połowa ziemi należała do chłopów. Spotykało się tu sporo dużych, zamożnych gospodarstw chłopskich liczących ponad 30 mórg (morga=0,56 ha), ale dosyć duży odsetek mieszkańców wsi stanowili bezrolni. Powszechnie stosowano trójpolówkę ugorową oraz stare, tradycyjne narzędzia. Była rozwinięta hodowla zwierząt gospodarskich oraz uprawa lnu i produkcja płótna w domowych warsztatach tkackich. Przemysł był bardzo słabo rozwinięty.
   Prawdziwym "zagłębiem" przemysłowym były wówczas dobra Karola hrabiego Brzostowskiego. W 1851r. funkcjonowały tu: "fabryki" araku i porteru, "machin" i narzędzi rolniczych oraz huta żelaza i szklana. Stolica guberni miała wtedy zaledwie "fabrykę" tytoniu i tabaki oraz kapeluszy słomkowych. Te sytuację pogarszała jeszcze zbudowana w 1862r. kolej warszawsko-petersburska omijająca Suwalszczyznę. Odciągnęła ruch towarowy i osobowy z traktu warszawsko-kowieńskiego. Tendencję pogłębiło oddanie w tym samym roku kolei łączącej Kowno z Gąbinem oraz zbudowanie w 1873r. linii Białystok-Grajewo-Ełk. Suwalszczyzna ze złymi drogami przekształciła się w silnie izolowany komunikacyjnie fragment guberni augustowskiej, a później suwalskiej.
   Jedynym dynamicznie rozwijającym się ośrodkiem były Suwałki, wykorzystujące miastotwórczy wpływ gubernialnej stołeczności. Wzrost liczby mieszkańców był wprost nieprawdopodobny: 1825r. - 2116; 1865r.- 16533. Suwałki znalazły się na czwartym miejscu wśród największych miast Królestwa Polskiego. To wywołało zmianę układu przestrzennego oraz rozbudowę miasta. Wzrosła liczba budynków użyteczności publicznej (odwach, ratusz, cerkiew, kościół ewangelicki, gimnazjum, szpitale) oraz murowanych domów i kamienic. Istotne zmiany dokonały się także w Sejnach. Wzniesiono tu kramnicę, ratusz, kościół ewangelicki i synagogę. Augustów wzbogacił się o cerkiew, ratusz i synagogę. W okolicznych miasteczkach ograniczano się jedynie do budowy drewnianych szop na sprzęt przeciwpożarowy, drewnianych budynków rzeźni miejskich oraz obiektów sakralnych.
   W 1852r. prawa miejskie utracił Puńsk. Krótki okres rozwoju dzięki działalności Michała Habermana przeżywały natomiast pobliskie Smolany. We wszystkich wymienionych ośrodkach istniały już liczne, sięgające połowy mieszkańców gminy żydowskie.
   Po powstaniu listopadowym zlikwidowano szkołę wojewódzka w Sejnach. Dopiero w 1833r. utworzono szkołę obwodową, przekształconą w 1835r. w gimnazjum. W 1836r. utworzono druga na Suwalszczyźnie szkołę średnią - do Suwałk przeniesiono szkołę obwodową ze Szczuczyna. Jednak w 1839r. gimnazjum przeniesiono do Suwałk, a szkołę obwodową do Sejn, skąd w 1840r. "powędrowała" do Mariampola. Aż po wiek XX gimnazjum w Suwałkach to jedyna męska szkoła w regionie. Szkoły elementarne istniały we wszystkich miastach Suwalszczyzny, ale uczęszczało do nich niewiele dzieci. Takich szkół w 1838r. było 11 z 620 uczniami. Przez cały czas na Suwalszczyźnie funkcjonowała tylko jedna szkoła wiejska w Smolanach (100 uczniów w 1860r.) Zarówno w powiecie augustowskim, jak i sejneńskim wszystkie wskaźniki związane z poziomem kształcenia mieszkańców były niższe od przeciętnych w guberni. Nieszczęście polegało na tym, że gubernia augustowska miała je z kolei najniższe w całym Królestwie.
   W okresie między powstaniowym podejmowano na Suwalszczyźnie próby działań konspiracyjnych. Głównym ich ośrodkiem były Suwałki. Tu w latach 1837-38 działała pierwsza prowincjonalna komórka Stowarzyszenia Ludu Polskiego. W latach 1841-42 organizację konspiracyjną wśród uczniów gimnazjum i urzędników z ramienia Związku Narodu Polskiego założył Wincenty Dawid. Jej członkowie mieli szerokie kontakty z Dionizym i Onufrym Skarżyńskimi, przywódcami tzw. spisku augustowskiego przygotowującego powstanie w 1846r. Wśród czołowych działaczy "Organizacji 1848" było wielu Suwalszczan: Kajetan Chomiczewski, Romuald Świerzbiński, ks. August Rydzyński, ks. Franciszek Andrzejewski, ks. Cyprian Woronowicz.
   Szczególnie burzliwie rozwijały się nastroje patriotyczne w przededniu powstania styczniowego. Poczynając od nabożeństw za pięciu poległych 27 lutego 1861r. w Warszawie, aż do wprowadzenia stanu wojennego w październiku tego roku odbywały się manifestacje patriotyczne, nabożeństwa i procesje. Szeroki oddźwięk miały wydarzenia z 11 czerwca związane z próbą egzekucji przez żandarmerię zakazu noszenia strojów i odznak narodowych. Aresztowanych, po burzliwych zajściach w parku miejskim i pod naciskiem wzburzonej ludności gubernator musiał uwolnić.
   Wiadomość o wybuchu powstania dotarła na Suwalszczyznę ze znacznym opóźnieniem. Dopiero 30 stycznia 1863r. akces do ruchu zgłosiła szlachta. Działania militarne powstańców paraliżowały rozlokowane w Augustowie, Sejnach i Suwałkach oddziały rosyjskie. Ożywienie przyniosło dopiero przybycie wiosną w Lasy Sztabińskie oddziału płk Konstantego Ramotowskiego "Wawra". Stoczył tu potyczki pod Jastrzębną, Balinką i Czarnym Brodem. Na Suwalszczyźnie operowały też oddziały kapitana Władysława Brandta, Wiktora Hłaski. Największym ich sukcesem było zwycięstwo w bitwie pod Kadyszem (21 maja). 25 czerwca Rosjanie rozbili straż przednią "Wawra" pod Berżnikami, ale już 3 dni później pod Gruszkami odniósł on jedno z największych zwycięstw powstańczych w tej części kraju. Niestety, porażka następnego dnia na Kozim Rynku zmusiła go do opuszczenia Suwalszczyzny. Na początku września region znalazł się pod władzą Michaiła Murawjewa "Wiesztiela", który przystąpił do ostatecznego zdławienia powstania. W Suwałkach Rosjanie wykonali 19 egzekucji, w tym większość zbiorowych. Cechą charakterystyczną powstania w guberni augustowskiej było bardzo życzliwe jego przyjęcie przez chłopów, aktywnie zaciągających się do partii powstańczych.    Jedną z istotnych zmian po upadku powstania był nowy podział administracyjny. Dokonano go w grudniu 1866r. Królestwo Polskie podzielono na 10 guberni i 84 powiaty. Gubernia - tym razem już nawet z nazwy suwalska, składała się z 7 powiatów: suwalskiego, augustowskiego, sejneńskiego, kalwaryjskiego, wiłkowyskiego, władysławowskiego i mariampolskiego. Obszary południowe dawnej guberni augustowskiej weszły w skład nowo utworzonej guberni łomżyńskiej.
   Duże zmiany zaszły także w organizacji dekanatów diecezji augustowskiej, czyli sejneńskiej. Ponieważ dekanat w myśl rosyjskich założeń powinien znajdować się w obrębie jednego powiatu powstały więc dekanaty odpowiadające nazwą i obszarem powiatom.
   W 1875r. na Suwalszczyźnie mieszkało wielu unitów. Zorganizowani byli w ramach wielkiego dekanatu augustowskiego, należącego do diecezji chełmskiej. Mieszkało w nim ponad 10 000 wiernych. W tymże roku carat zmusił unitów do przejścia na prawosławie. Wówczas utworzono okręg prawosławny z naczelnym soborem w Suwałkach i parafiami w Augustowie, Lipsku i Rygałówce. Po 1905r. unici zaczęli odzyskiwać swoje prawa i świątynie.
   Luteranie Suwalszczyzny należeli do diecezji płockiej. Tu skupiały ich parafie w Suwałkach z filią w Augustowie oraz w Sejnach i Wiżajnach. Kalwini mieli swoją parafię aż w Serejach.
   Na początku XX wieku w parafiach Filipów i Przerośl znaczne wpływy uzyskał mariawityzm, jedyna polska herezja w kościele katolickim. Liczbę wyznawców przed I wojną światową szacowano na kilkaset osób.
   Podstawą utrzymania się ludności było nadal rolnictwo. W guberni suwalskiej utrzymywało się z niego 72% mieszkańców. Metody gospodarowania były bardziej prymitywne niż na innych obszarach. Niezmiennie panowała trójpolówka. Postęp polegał jedynie na staranniejszej uprawie, systematycznej zmianie pól i skróceniu okresu ugorowania. Narzędzia nadal były tradycyjne. Dominowała własność chłopska (60%), folwarczna stanowiła 16%, a skarbowa ok. 24%. Minimalna ilość ziemi (ok. 0,6%) należała do drobnej szlachty. Wśród gospodarstw chłopskich przeważały nadal gospodarstwa duże (15-30 ha)
   Przemysłu nie było nadal. Zakłady, jakie znajdowały się na Suwalszczyźnie można było zaliczyć do drobnej wytwórczości, mieściły się między warsztatem rzemieślniczym a małą fabryczką. Również handel rozwinął się w niewielkim stopniu, chociaż liczba sklepów i kramów była znaczna. Nie polepszyło tego stanu zbudowanie w latach 1895-1898 linii kolejowej z Grodna przez Augustów i Suwałki do Oran. Poza niewielkim lokalnym, nie miała większego znaczenia gospodarczego. Augustów i Suwałki nie posiadały nadal bezpośredniego połączenia z żadnym innym miastem w Królestwie Polskim.
   Ogólne zacofanie regionu podkreślało odebranie w latach 1869-1870 praw miejskich okolicznym miasteczkom. Utraciło je Bakałarzewo, Filipów, Lipsk, Raczki i Wiżajny. Jedyne poważniejsze inwestycje związane były z ulokowaniem na Suwalszczyźnie ogromnego garnizonu rosyjskiego. Na jego potrzeby wzniesiono w Augustowie i w Suwałkach wielkie kompleksy koszarowe.
   Wykorzystując przygraniczne położenie z Prusami kwitł na Suwalszczyźnie przemyt. Zajęcie powszechne i trwałe, szczególnie rozwinęło się w 2 połowie XIXw. Przemycano do Królestwa przede wszystkim: broń, wódkę, tkaniny, lekarstwa; do Prus zaś przede wszystkim ludzi. Od lat osiemdziesiątych rozpoczął się bowiem okres masowej, nielegalnej lub legalnej emigracji sezonowej i stałej. Kierunkiem tej pierwszej były głównie Prusy, drugiej Stany Zjednoczone i Brazylia. W latach 1890-1904 wyemigrowało z Królestwa ok. 32 000 ludzi, z czego 48% z guberni suwalskiej. Najwięcej osób wyemigrowało z powiatów augustowskiego i suwalskiego.
   Przez całą drugą połowę XIX wieku na Suwalszczyźnie były tylko 2 szkoły średnie: męskie i żeńskie gimnazja w Suwałkach. Oświata elementarna nadal, podobnie jak w epoce poprzedniej była bardzo zaniedbana. Naukę pobierało 10% dzieci w wieku szkolnym. Mizernie wyglądało polskie życie kulturalne i społeczne w regionie. Z rodzących się organizacji i stowarzyszeń najwcześniej, bo na przełomie lat 70. i 80. powstały Towarzystwa Ochotniczych Straży Ogniowych (Sejny, Suwałki), w 1883r. powstało w Suwałkach Towarzystwo Muzyczne, a w 1900r. Towarzystwo Rolnicze. Ożywienie nastąpiło w okresie po rewolucji 1905r. Po strajku szkolnym utworzono w Suwałkach 7-klasową szkołę handlowa z językiem polskim wykładowym, progimnazjum żeńskie Anny Rejchard, 7-klasową szkołę żeńską Kazimiery Żulińskiej. Z inicjatywy inteligencji miejscowej powstał Oddział Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego oraz Muzeum Ziemi Suwalskiej. Od 1906r. ukazywał się Tygodnik Suwalski
   Suwalszczyzna, jak wspomniałem już wcześniej, była od wieków zróżnicowana etnicznie i wyznaniowo. Według rosyjskiego spisu z 1897r. w guberni suwalskiej mieszkało 52% Litwinów; 23% Polaków; 10,1% Żydów; 5,2% Niemców; 4,6% Białorusinów; 4,3% Rosjan; 0,3% Rusinów, oraz tyleż samo innych narodowości (np. Tatarów). Wraz z odrodzeniem narodowym rosła aktywność Litwinów zamieszkujących głównie wschodnią i północno-wschodnią część powiatu sejneńskiego. Już na przełomie wieków szczególnego znaczenia nabrała sprawa języka nabożeństw kościelnych. Litwini w parafiach mieszanych zaczęli zdecydowanie dochodzić swoich praw. Miały miejsce nawet bardzo ostre spory. Problem ciągnął się aż po I wojnę światową.