Dzieje osadnictwa powiatu sejneńskiego

Po upadku Jaćwieży kraj Jaćwingów opustoszał. Część ludności wyginęła, część uprowadzili do swego kraju krzyżacy, część zbiegła do sąsiednich krajów. Kraj Jaćwingów pokryła puszcza. Jakieś niedobitki Jaćwiengów mogły pozostać w swej ojczyźnie. Ziemie powiatu sejneńskiego jeszcze w początkach XVI wieku były w całości pokryte puszczą. Z bogactw puszczy już w XIV wieku korzystała ludność spod Merecza, Grodna i Wołkowyska. Zajmowali się polowaniami, łowieniem ryb, bartnictwem, zbieraniem trawy.

Ziemię Jaćwingów podzielono między Wielkie Księstwo Litewskie i Krzyżaków w 1422 roku. Granica ta przetrwała jako granica Prus do 1945 roku.

Puszcze pojaćwieskie chętnie wielcy książęta litewscy, a następnie królowie polscy, jako ulubione miejsce polowań. Tym zainteresowaniom myśliwskim zawdzięczamy powstanie stałych dworów myśliwskich. Jednym z pierwszych był dwór myśliwski na wyspie jeziora Wigry.

Dla lepszego wykorzystania wielkich bogactw puszczańskich w XV wieku puszczę podzielono na pasy biegnące od Niemna w kierunku granicy krzyżackiej, przydzielając je do dworów książęcych położonych nad Niemnem. Najdalej na południe położonym pasem była puszcza zwana Puszczą Perstuńską (od dworu Perstun leżącego koło późniejszych Sopoćkin). Większa część tej puszczy przetrwała do dnia dzisiejszego. Stanowi ona podstawowy zrąb Puszczy Augustowskiej. Na północ od niej, od dworu Przełom, położonego na wschodnim brzegu Niemna biegł pas, który nazwano Puszczą Przełomską. Jej południowo-wschodnia część zachowała się i dziś należy do Puszczy Augustowskiej. Reszta została skolonizowana i dziś stanowi główną część powiatu sejneńskiego. Dalej na północ pas puszcz zwany Puszczą Merecką przydzielono do dworu mereckiego. Został on najwcześniej skolonizowany. Do naszych czasów przetrwały tylko nikłe resztki. Również część ziem Puszczy Mereckiej weszła w skład powiatu sejneńskiego.

Zapewne wraz z podziałem puszcz między dwory powołano stałą służbę leśną, której zadaniem miało być pilnowanie bogactw puszczańskich. Służbę tę zwano osoką, a jej członków osocznikami. Później w XVI wieku przy pomiarze włócznej wydzielono osobne wsie, w całości lub części zamieszkałe przez osoczników. Wtedy każdy z nich otrzymał duży przydział ziemi w zamian za pełnienie służby osoczniczej. Osocznicy stale przebywali kolejno w puszczy. W tym celu budowali budy mieszkalne, które były swego rodzaju małymi osiedlami. Stały na skrajach puszczy, przy drogach i nad niektórymi jeziorami, a również nad jazami.

Poza osocznikami na teren puszczy przybywały jeszcze inne uprawnione do tego grupy ludności. Przede wszystkim byli to chłopi z tych wsi książęcych, które miały prawo wchodów do puszczy. Wchody obejmowały przede wszystkim prawo do posiadania barci i prawo do zbierania siana.

Prócz tego na polecenie namiestnika, a później leśniczego, przybywali strzelcy (myśliwi) i drwale. Strzelcy brali udział w polowaniach królewskich, a drwale dostarczali drzewa na dwór. Przemysłowego i handlowego wyrębu drzewa jeszcze w tym czasie nie prowadzono. Z biegiem czasu rosła ilość ludzi przybywających na teren puszcz, bowiem wielcy książęta dawali prawo do wchodów nie tylko swoim poddanym ale i szlachcie.

Większe znaczenie gospodarcze od wchodów bartnych i sianożętnych miały nadania jezior.

Ziemie powiatu sejneńskiego zasadniczo zostały skolonizowane w dwóch etapach. W pierwszym etapie, trwającym od początku XVI wieku (kiedy na teren powiatu dotarł wraz z rozdawnictwem puszcz możnym litewsko-ruskim panom klin luźnego jednodworczego osadnictwa od Merecza) do początku XVII wieku, a zwłąszcza w okresie pomiary włócznej, została zasiedlona wschodnia część powiatu po linię jeziora Heret, Białowierśnie, Dmitrowo, rzekę Pawłówka, jezioro Klejwy, Boksze, Szołtany i Krejwiany. Do pomiary włócznej powstały tylko dwory i luźne zagrody chłopskie, a w czasie pomiary-duże zwarte wsie. Wtedy też powstało pierwsze miasto Berżniki (między 1547 a 1557). Dwa następne miasta powstały pod koniec tego pierwszego etapu kolonizacji. Prywatne Sejny-między 1593 a 1602, a królewski Puńsk- około 1606 roku. Drugi etap kolonizacji trwał na terenie dóbr kamedulskich od około 1740roku, a królewskich od około 1750 roku do około 1860 roku-z największym nasileniem w drugiej połowie XVIII wieku. Objął on północną część powiatu. Wtedy powstało ostatnie miasto Krasnopol (1770). Między pierwszym, a drugim etapem na terenie puszczy rozwijało się osadnictwo związane z eksploatacją bogactw puszczy: osady rudników, smolarzy, budy drwali i dziegciarzy.

Dzieje osadnictwa powiatu sejneńskiego przeżyły dwa ciosy. Jeden przyniósł najazd szwedzki (1655-1656), a drugi zaraza morowa (1709-1711). Spowodowały one bardzo znaczny spadek zaludnienia i spustoszenie części lub całych wsi, które trzeba było na nowo zasiedlać.

Ziemie powiatu sejneńskiego, niegdyś zamieszkane przez Jaćwingów, leżące na pograniczu trzech narodów, kolonizowali osadnicy różnego pochodzenia. Od strony północno wschodniej przyszli Litwini, którzy zajęli klin wcinający się od Merecza. Następnie ze względu na przynależność Puszczy Przełomskiej do ruskich dworów pod Grodnem przyszli Rusini, którzy minąwszy południową część, którzy minąwszy południową część puszczy (niurodzajne piaski) zasiedlili okolice Berżnik (wypierając stąd luźno mieszkających Litwinów) i wsie leśnictwa oraz okolice Sejn. W czasie pomiary włócznej pojawili się Polacy, przede wszystim wśród mieszczan berżnickich. W ciągu XVII wieku wraz z rozwojem przemysłu leśnego osiedlają się oni w osadach puszczańskich. W drugim etapie kolonizacji, gdy powstają wsie w północno-zachodniej części powiatu, rośnie przewaga ludności polskiej przybyłej z Mazowsza i Mazur, która zajmuje nowe wsie. Ludność ruska w nowych i starych wsiach ulega polonizacji, której początki można datować na wiek XVII. Ludność litewska nie poddaje się i zachowuje swój język. Najazd szwedzki i zaraza morowa nie spowodowały przerwy osadniczej. Wiele rodzin chłopskich wymarło, ale również sporo zostało i ponownie się rozrodziło. Wiele rodzin mieszkających w powiecie sejneńskim początkami swymi sięga co najmniej XVII i XVIII wieku (na przykład rody osoczników). Inne grupy etniczne, jak Tatarzy (w XVI wieku), Wielkorusi (od około 1780) i Żydzi nie wywarły większego wpływu. Na pograniczu dwóch głównych narodowości, polskiej i litewskiej, następowało wzajemne przenikanie i przemieszanie się, stąd wśród Litwinów są rodziny o nazwiskach polskich i na odwrót-litewskie wśród Polaków.

W osadnictwie powiatu sejneńskiego występowały różne rodzaje osad. Najwcześniej powstały osady luźne, drobne, złożone z jednej lub paru zagród (tak zwane osady jednodworcze) oraz dwory. Dwory obejmowały dwór pana lub jego namiestnika, zabudowania folwarczne oraz przyległą osadę ogrodników folwarcznych. Przetrwały one w tej formie aż do uwłaszczenia. W okresie pomiary zanikły te luźne chłopskie osady jednodworcze, gdyż skomasowano je w duże, zwarte wsie. Odtąd na terenach kolonizowanych zakładano już tylko zwarte wsie chłopskie, zamieszkane przez różne kategorie ludności chłopskiej (chłopi pańszczyźniani, na czynszu, osocznicy, bojarzy). Nowymi rodzajami osad jednodworczych były najpierw osady młyńskie, następnie-liczniej występujące zwłaszcza w końcu XVIII i na początku XIX wieku-osady karczemne. Wraz z rozwojem eksploatacji puszczy powstawały różnej wielkości osady przemysłowe puszczańskie: budy, rudy i smolarnie. W XVIII wieku doszły do nich osady strażników leśnych, gajówki, leśniczówki, zagrody sążniarzy i robotników leśnych. Niektóre z tych osad jednodworczych i przemysłowych w końcu XVIII i w XIX wieku rozwinęły się we wsi rolnicze, które wyrastały przy dawnych młynach, karczmach, osadach strażników leśnych itp. Inne zanikły zupełnie. W drugiej połowie XIX i na początku XX wieku większość dawnych dworów i nowszych folwarków rozparcelowano, a miejsce ich zajęły nowe wsie chłopskie. Wraz z komasacją gruntów w XIX i XX wieku nastąpił zanik większości dużych zwartych wsi, które rozpadły się na luźno powiązane ze sobą kolonie. Tak więc osadnictwo wróciło z powrotem do swej formy wyjściowej. Jest to jednak stan przejściowy gdyż różne racje wymagają znowu komasacji wsi w duże, jeszcze większe niż kiedyś miejscowości. Przechodzenie od osadnictwa luźnego do zwartego i na odwrót zmieniło więc w ciągu dziejów wygląd krajobrazu osadniczego, ale nie naruszyło samego zasięgu osadnictwa.

Na ziemiach powiatu sejneńskiego można wyróżnić pięć zasadniczych regionów osadniczych z punktu widzenia chronologii zasiedlenia, gęstości osadnictwa, przynależności etnicznej ludności i przynależności własnościowej w okresie dawnych wieków.

Pierwszy region obejmuje ziemie w granicach: jeziora: Pilwie, Ilgiel, Pomorze, Heret, Dmitrowo, Płaskie, Sejny, Żagowiec, Berżniki, Pilwie, które zaczęto kolonizować już w początkach XVI wieku. Napłynęła tutaj najpierw ludność litewska, osiedlająca się w luźnych osadach, następnie skomasowanych w czasie pomiary włócznej, kiedy liczniej przyszła ludność ruska spod Grodna i Przełomu, zwłaszcza do powstających w końcu XVI wieku wsi osoczników i leśnictwa. Ludność ta później się spolszczyła. Powstały tu dwa miasta: Berżniki i Sejny. Do tego regionu należą wsie starostwa berżnickiego, leśnictwa przełomskiego, dóbr sejneńskich i proboszcza berżnickiego.

Region drugi obejmuje ziemie leżące na północ od regionu pierwszego i na wschód od linii jeziora Płaskie, lasy między rzeką Czarną i jeziorem Klejwy, jeziorem Sejwy i jeziorem Puński. Jego część południową (dobra Hołny i Sztabinki) zaczęto kolonizować również w początkach XVI wieku. Część północna (starostwo łoździejskie i starostwo sejwejskie) została skolonizowana w latach pomiary włócznej. Osiedliła się tutaj ludność litewska, która nie uległa wynarodowieniu. Do regionu tego należą powyższe starostwa i mniejsze dobra, które powstały z rozpadu dóbr Sztabinki (Krasnohruda, Janiszki, Łumbie), oraz dobra Hołny, Reszecie, Dowiaciszki i Szejpiszki.

Region trzeci zajmuje północny skrawek na północny zachód od jeziora Boksze i jeziora Puńsk. Zaczęto go kolonizować w końcu XVI wieku. Od północy zajęła go ludność litewska w początkach kolonizacji, a od południa ludność polska-ruska w końcu kolonizacji w XVIII wieku. Są to tereny leśnictwa merecko-sejwejskiego.

Region czwarty, położony na zachód od linii jeziora Heret, jeziora Dmitrowo, rzeki Czarna, jeziora Boksze i na północ od linii jeziora Giby, wieś Krasna, Maćkowa Ruda i Jezioa Wigry został głównie skolonizowany w drugiej połowie XVIII wieku, a w części jeszcze w pierwszej połowie XIX wieku. Wcześniej powstały tutaj już w XVII wieku nieliczne osady rudników i smolarzy. Niegdyś penetrowany przez osoczników ruskich i chłopów ruskich spod Grodna i Przełomu, został skolonizowany przez potomków mazowieckich rudników i smolarzy, Mazowszan z Podlasia, Mazowsza i Mazur Pruskich, spolszczonych Rusinów i przez Wielkorusów (Filiponów). Należał on do leśnictwa przełomskiego, przejściowo do kamedułów, a od 1715 roku w części do kamedułów i w większości do dóbr ekonomicznych.

Region piąty to pozostała reszta dawnych Puszcz Przełomskiej i Perstuńskiej-Puszcza Augustowska, która nie została skolonizowana. Znajdują się w nim porozrzucane dawne osady rudników i smolarzy, nowsze osady strażników leśnych, leśniczówki, gajówki oraz większa polana nad jeziorem Serwy. Początki tego osadnictwa sięgają wieku XVII. Te przeważnie niewielkie osady zasiedliła ta sama ludność, co w regionie poprzednim. Należał on do obu leśnictw, posiadanych przejściowo przez kamedułów, którzy w 1715 otrzymali jego część.

Regiony od pierwszego do czwartego są terenem otwartego osadnictwa rolniczego, głównie z XVI wieku (region I do III) i XVIII (region IV). Region piąty jest terenem osadnictwa leśnego. Zachował on się dzięki temu, że miał dużo gorsze ziemie i nie zdążono go zająć przed XIX wiekiem, kiedy pozostałą resztę puszcz objęła nowoczesna gospodarka leśna.