Powiat grodzieński w w. XVI

Mapa w skali 1:400.000

opracował

Jan Jakubowski.

————————

Powiat grodzieński wybrany został spośród terytorjów Wielkiego Księstwa Litewskiego wieku XVI z dwóch powodów: 1) do żadnego z terytorjów litewskich nie posiadamy tyle źródeł geograficzno-historycznych, 2) przedstawia on szczególny interes dla geografji historycznej.

Dzięki wyjątkowym warunkom, w jakich powiat grodzieński znajdował się w ciągu wieków, wytworzył się tam taki stan rzeczy w dziedzinie osadnictwa, zalesienia oraz podziału własności ziemskiej, że jaskrawo odbijał on od stosunków, panujących w innych dzielnicach Litwy i Polski. Bez przesady można powiedzieć, że przenosi on nas do epoki wczesnego średniowiecza, która na ziemiach polskich i litewsko-ruskich tylko bardzo ogólnikowo może być odtworzona. Mamy tu do czynienia z tego rodzaju przeżytkiem historycznym, co skamieniałości w dziedzinie geologji. Przeżytek taki pozwala nam cofnąć się do tych epok zamierzchłych, które nie pozostawiły nam żadnych, albo prawie żadnych świadectw bezpośrednich.

I. Źródła

Mamy trzy główne źródła, na których możemy oprzeć obraz kartograficzny powiatu grodzieńskiego w XVI wieku. Są to:

1 . Regestr pomiary włócznej starostwa grodzieńskiego, dokonanej w latach 1558−63 przez Sebastjana Dybowskiego, sprawcę starostwa grodzieńskiego, i Ławryna Wojnę, dworzanina J. K. M.

Regestr ten wydany został p. t. >>Piscowaja Kniga Grodnenskoj Ekonomii<<. Cz. I. Wilno 1881. Cz. II. Wilno 1882.

2. >>Reistr spisanja i wywiedanja puszcz i pierechodow zwierinych w panstwie J. K. M. Wielikom Kniazstwie Litowskom<<, spisany Hrihorja Bohdanowicza Wołowicza, starostę mścibohowskiego, w r. 1559.

Regestr ten wydany został p. t. >>Rewizija puszcz i pierechodow zwierinych w bywszem Wielikom Kniażestwie Litowskom<<. Wilno 1867.

3. >>Popis wojska ziemskoho Wielikoho Kniazstwa Litowskoho<< z r. 1567.

Popis ten został wydany wraz z popisami z lat 1528 i 1565 p. t. >>Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka<<. T. XXXIII. Litowskaja Metryka. Otd. I. Cz. III. Petrograd 1915.

Prócz tych źródeł głównych należy wymienić parę drugorzędnych:

1: >>Archeograficzeskij Sbornik<<. T. IX Wilno 1870, zawierający kroniki i zbiór dokumentów monasterów supraślskiego i grodzieńskiego na Kołoży.

2. >>Akty izdawajemyje Wilenskoj Kommissieju dla razbora drewnich aktow<<. Tomy I, V, VII, XIV, XVII i XXI, zawierający akta sądów ziemskich i grodzkich grodzieńskich.

3 Ordynacja puszcz J. K. M. W. X. Litewskiego, sporządzona w latach 1636−1640 przez Piotra Dołmata Isajkowskiego i innych.

Wydana została p t. >>Ordinacija koro1ewskich puszcz w lesniczestwach bywszago W. Kniażestwa Litowskago<< Wilno 1871.

Niektóre dane historyczno-geograficzne, tyczące się powiatu grodzieńskiego, można znaleźć w dziełach takich, jak L j u b a w s k i j M., Obłastnoje dielenije, B a l i ń s k i i L i p i ń s k i, Starożytna Polska, Ks. K u r c z e w s k i J., Biskupstwo Wileńskie, Słownik Geograficzny i in.

Lasy z w. XVIII odtworzono na podstawie mapy Prus Textora (1 : 150.000).

II. Metoda pracy.

Rozpoczęto od zdjęcia z mapy sztabowej w skali 1 : 300.000 siatki rzecznej i obszarów zalesionych. Następnie przeniesiono na mapę wszystkie nazwy wsi i dworów, zawarte w Regestrze pomiary włócznej z lat 1558-63, które dały się odnaleźć tak na powyższej mapie, jak na mapie w skali 1 : 100.000. Dalszem zadaniem było oznaczenie na mapie rozciągłości puszcz królewskich na podstawie Rewizji puszcz z r. 1559. W końcu wyzyskano Popis wojskowy ziemian 1567 r. w ten sposób że wszystkie zawarte w nim nazwy majątków szlacheckich zostały, w miarę możności, umieszczone na mapie.

Dalszem zadaniem było wytknięcie granic powiatowych. Opierając się na wielokrotnie zaobserwowanej trwałości granic administracyjnych, wzięto za podstawę granice powiatów za rządów rosyjskich. Granice te zmieniano tylko wtedy, gdy za tem przemawiało wyraźne świadectwo źródeł. Nowe granice wytknięto oczywiście tylko w przybliżeniu. Prócz granic powiatowych wytknięto także granice poszczególnych włości, a nawet poszczególnych majątków, o ile stanowiły one enklawy wśród włości. Można to było uczynić tylko . bardzo ogólnikowo, rezygnując ze ścisłości. W zamian mapa zyskiwała na przejrzystości i instruktywności, zbliżając się w ten sposób wyglądem swoim do znakomitego Atlasu Ziem Ruskich Aleksandra Jabłonowskiego. Granice majątków, nie będących enklawami wśród włości, nie dały się oznaczyć nawet w przybliżeniu, i dlatego autor zdecydował się oznaczać je na mapie kółkami barwnemi.

Kółkami różnej wielkości oznaczono na mapie osady tak miejskie, jak wiejskie, wprowadzając tylko osobne znaki na dwory i klasztory, a dla miast nadto druk większy (kapitała). Krzyżykami oznaczono parafje z XVI w.

Obszary leśne podzielono za pomocą dwóch odcieni koloru zielonego na dwie kategorje: lasów istniejących w w. XVIII i lasów z wieku XVI. Daje to możność zorjentowania się w rozmiarach osadnictwa, dokonanego w ciągu ostatnich stuleci. Obszar 1eśny podzielno na rewiry, przydzielone poszczególnym włościom, zgodnie z . opisami, zawartemi w Rewizji puszcz 1559 r. Granice rewirów są oczywiście wytknięte bardzo ogólnikowo.

Powierzchnia powiatu pokryta została na mapie czterema barwami. Prócz koloru zielonego, oznaczającego lasy, wprowadzono kolor czerwony dla posiadłości królewskich (przyczem różową powierzchnią zaznaczono dobra królewskie, objęte pomiarą włóczną 1568-63, niebieski dla szlacheckich oraz fioletowy dla duchownych. Białe plamy oznaczają te części powiatu, dla których nie mamy w źródłach bliższych wiadomości.

Granice powiatów oznaczono tak dawne, sprzed r. 1566 (pasek ciągły czerwony), jak i późniejsze, po tym roku (pasek kreskowany czerwony). Włości odgraniczono cienką linją czerwoną. Stolice powiatów i ośrodki włości zaznaczono przez odpowiednie podkreślenie, pierwsze podwójnie, drugie pojedynczo.

Mapa, wykreślona przez autora w bruljonie, wykonana została w ostatecznej formie w Krakowskiej Komisji Atlasu Hist. Polski przez dra Tadeusza Czorta z Krakowa, za co autor wyraża mu serdeczne podziękowanie. Mapę przerysował do druku mgr M. Kulicki.

III. Analiza mapy.

1. Osadnictwo.

Pierwsze, co rzuca się w oczy przy spojrzeniu na mapę, to wielka, zabarwiona na zielono przestrzeń lasów. Odrazu można stwierdzić, że lasy zajmowały w wieku XVI więcej niż połowę obszaru ówczesnego powiatu grodzieńskiego. Nawet obecnie, po wycięciu znacznej ich części, kraina zachowała charakter leśny. W rozpatrywanej epoce lasy tworzyły zwartą puszczę, okalającą skolonizowaną część powiatu z trzech stron. Wyobraźnia. przenosi nas w odlegle czasy osadnictwa pierwotnego, gdy skupienia osad ludzkich tworzyły oazy w puszczy leśnej. Sama puszcza pierwotnie była własnością niczyją. Z biegiem czasu dopiero przylegające do puszczy skupienia osadnicze wdarły się w ostępy leśne i stopniowo je zawłaszczyły. Na mapie widzimy już poszczególne rewiry puszczy, przydzielone do poszczególnych włości. Puszcza więc objęta już została granicami powiatu. Włączono nawet do powiatu niektóre osady, powstałe po tamtej stronie puszczy (włość szembelewską i dobra Dowspuda na północy, włość zabłudowską na południu). Gdy w r. 1566 rozszerzono granice powiatu grodzieńskiego, włączono doń nie tylko cały mały powiat przełomski, ale i południową, >>zapuszczańską<< część powiatu mereckiego. W ten sposób znikła naturalna granica powiatu, jaką była pierwotnie puszcza, natomiast powstała charakterystyczna dla epoki nowożytnej granica sztuczna. Sztuczna też jest całkowicie granica zachodnia, biegnąca wzdłuż rzek i jezior.

Nomenklatura nazw geograficznych pozwała nam odtworzyć charakter etniczny krainy. Nazwy wsi włościańskich na głównym obszarze osadniczym są w ogromnej większości białoruskie, co zdaje się świadczyć o dość jednolitym, białoruskim charakterze ludności wiejskiej. Spotykamy jednak sporo nazw miejscowości, mających brzmienie litewskie, jak Dorgunty v.. Dworgunty, Putryszki, Rusota, Namiejksze, Sałaty, Berszty, Spusza, Ławna, Trumpie, Odła, Usnar, Szłumpicze. Zwracają uwagę osady drobnej szlachty o nazwiskach rodowych litewskich, jak Ejsymonty, Jodkiewicze (Jodki), Cydziki. Obok tego jednak mamy osady szlacheckie o nazwiskach rodowych ruskich, jak Obuchowicze, Poczobuty (Podczoboty), Połujany, Hlebowicze. Zwraca uwagę fakt, że ośrodkami włości są w znacznym stopniu miejscowości o brzmieniu litewskiem, jak Perstuń, Łabno, Indura, Kotra, Skidel, Wierciliszki. Litewskiemi też zdają się być i nazwy rzek, takie jak Niemen, Kotra, Pyra v. Pera, Zelwa, Wołpa, Sidra, Sokołda, Dowspuda. Obok tego mamy jednak i czysto słowiańskie, jak Hańcza, Marycha, Bóbr (Biebrza), Brzozowa, Czarna, Łosośna.

Powyższe dane pozwalają nam określić skład etniczny głównej, środkowej części powiatu jako mieszany litewsko-białoruski. z przewagą jednak liczebną elementu białoruskiego. W rozpatrywanej :przez nas epoce zdaje się, iż nastąpiła tu już całkowita asymilacja językowa obu odłamów etnicznych, a mianowicie język białoruski stał się językiem potocznym całej ludności, różnica etniczna wyrażała się już tylko w różnicy wyznaniowej: Litwini byli katolikami, Białorusini wyznawcami Kościoła wschodniego. Grodno, stolica mieszanego pod względem etnicznym powiatu, miało także ludność mieszaną litewsko-białoruską, o czem świadczy organizacja. rady miejskiej, która, jak w Wilnie, składała się z burmistrzów i rajców litewskich i ruskich (Star. Pol. III, 373). O równorzędności obu narodowości, a właściwie wyznań, świadczy fakt, że najpotężniejszy z magnatów tutejszych Hrehory Chodkiewicz, sam wiary ruskiej, funduje w miasteczku swem Zabłudowie nie tylko cerkiew ruską, ale kościół katolicki (ib., 392-3).

Odmienny pod względem etnicznym charakter miały włoście północne, >>zapuszczańskie<<. Przyłączona do powiatu grodzieńskiego w r. 1566 część południowa dawnego powiatu mereckiego miała ludność litewską, położone zaś nad granicą pruską osady miały częściowo ludność polską, mazurską.

Naogół elementu polskiego na terenie powiatu spotykamy niewiele, jakkolwiek wpływ kultury polskiej zaznaczył się już bardzo wyraźnie, chociażby w fakcie, że Regestr pomiary włócznej sporządzony został po polsku, jakkolwiek język ruski był urzędowym na Litwie i jednym z autorów rejestru był rodowity Litwin, Ławryn Wojna. Naogół można powiedzieć że język polski był już wówcżas językiem potocznym klasy wyższej w powiecie, jak i w całem W. Księstwie Litewskiem.

2. Własność ziemska.

Faktem zasadniczym, który rzuca się w oczy, jest ogromna przewaga w powiecie własności królewskiej nad szlachecką, przy znikomych rozmiarach własności duchownej. Można nawet powiedzieć, że własność królewska jest tu regułą, a szlachecka wyjątkiem, tworzącym enklawy w masie dóbr królewskich. Łatwo stąd wysnuć wniosek o pierwotnej przynależności do monarchy całego terytorjum powiatu i o późniejszem, pochodnem pochodzeniu własności szlacheckiej, której źródła należy szukać w nadaniach monarszych. Że ta przewaga królewszczyzn występuje w powiecie grodzieńskim wyraźniej niż w innych terytorjach W. Księstwa Litewskiego, na to złożyły się losy dziejowe powiatu. Jak długo trwały walki z zakonem krzyżackim w Prusach, Grodno było jedną z głównych twierdz granicznych Litwy. Dbając o zachowanie siły obronnej twierdzy, monarchowie litewscy starali się nie zmniejszać przez nadania obszaru włości, związanych powinnościami swemi z zamkiem grodzieńskim. Osadzali tylko szeregowe rycerstwo (bojarów), którzy nie osłabiali, lecz wzmacniali siłę odporną Grodna. Gdy w w. XVI minęło niebezpieczeństwo ze strony Prus, królowie zaczęli nadawać różnym osobom nie poszczególne włości grodzieńskie, lecz cale Grodno wraz ze wszystkiemi włościami, stanowiącemi jedną całość gospodarczą i będącemi poważnem źródłem dochodu. Na samym początku XVI w. król Aleksander nadał Grodno, wraz z innemi dobrami, małżonce swej Helenie. Następnie starosta grodzieński Jerzy Radziwiłł (późniejszy kasztelan wileński i hetman w. l.) otrzymał w r. 1521 od Zygmunta I w zastaw całe starostwo grodzieńskie (Ljubawskij, Obł. diel. 179). Przed r. 1540 starostwo to wykupione zostało od Radziwiłła i nadane królowej Bonie, która trzymała je do r. 1557. W ten sposób starostwo grodzieńskie, jako kompleks dóbr królewskich, zachowywało swą całość terytorjalną i nie uległo rozdrobnieniu, jak tyle innych starostw litewskich. Gdy w r. 1588 wydzielono z ogólnej masy królewszczyzn litewskich t. zw. >>dobra stołowe<<, które, podzielone na ekonomje, miały stać się apanażami królewskiemi; do dóbr tych zaliczono i Grodno wraz ze wszystkiemi jego włościami. W wieku XVIII ekonomja grodzieńska, jako największy i najznaczniejszy kompleks >>dóbr stołowych<<, stała się terenem głośnej działalności reformatorskiej Antoniego Tyzenhauza.

Regestr pomiary włócznej z lat 1558-63 obejmuje następujące włości: horodnicką, wierciliską (zał. 1559 r.), kryńską, kotrzańską, skidelską, milkowską, mostowską, nowodworską (N. Dworu Święcickiego), łabeńską, perstuńską, berznicką, szembelewską, kwasowską, kraśnicką (nowo założoną) oraz miasta i miasteczka: Grodno, Krynki, Mosty, Nowy Dwór (Święcicki), Berzniki. Należy zaznaczyć, że dwie z wymienionych włości, nowodworska i berznicka, oraz dwa miasta, Nowy Dwór i Berzniki, nie należały do pierwotnego (sprzed 1566 r.) powiatu grodzieńskiego, pierwsza bowiem zaliczona była do pow. ostryńskiego, druga - do mereckiego¹. Nie weszły one później w skład ekonomji grodzieńskiej, lecz utworzyły dwa odrębne starostwa, Nieobjęte zostały regestrem następujące włości: kuźnicka, odelska, malawicka, nowodworska (druga), jezierska i sałacka, o których skądinąd wiemy, że należały do starostwa grodzieńskiego. Wszystkie one (prócz malawickiej) wymienione są jako należące do ekonomji grodzieńskiej w przywileju Zygmunta III 1588 r., ustanawiającym komplet dóbr stołowych na Litwie (Star. Pol. III, 375).

Nieobjęte regestrem pomiary włócznej są włości, znajdujące się w posiadaniu panów. Tak włość lipska z miasteczkiem Lipskiem, nadana Wołowiczom, w sąsiedztwie mniejszy majątek Lipsk (t. zw. Murowany), własność Chrebtowiczów, dalej włość Indura, należąca dawniej do Dowojnów, a później do Radziwiłłów. Nad Niemnem spotykamy włość dubieńską, nadaną kniaziom Kroszyńskim, która następnie spadła częściowo na Sapiehów (Łunna), częściowo dostała się królowej Bonie. Na wschodnich kresach powiatu mamy włość Różankę, własność Paców². W części południowej powiatu mamy dwie włości brzostowickie: Brzostowicę (t. zw. Małą), własność Chodkiewiczów, i Brzostowica (t. zw. Wielką), własność Wołowiczów. Na południe od rz. Supraśli rozciąga się puszcza, zwana dawniej Błudowską, a później, po wybudowaniu na wschodnim jej krańcu Gródka, - Gródecka. Puszcza ta należała do Chodkiewiczów, do których należała i włość zabłudowska, położona za puszczą. Tu powstał złożony przez Chodkiewiczów monastyr supraślski, uposażony przez nich w dobra, położone w pow. Bielskim, we włości supraskiej (Chwasty, Klewinów).

Z innych dóbr panów, t. zw. chorągiewnych, t. j. mających własne chorągwie i wyjętych spod jurysdykcji powiatowej, należy wymienić: dobra Wołowiczów - Hornica, Bala, Dowspuda, Kustin, Sidra; dobra kniaziów Puzynów Hłubokie (we włości mostowskiej); kniaziów Massalskich – Oleksicze i Daniłczyce (Massalany); Chrebtowiczów - Dorguń v. Dworgunty; Kłoczków - Hołowaczewicze; Wolskich - Dowspuda; Sieniawskich - Jatwiesk. W części południowej pow. mereckiego, przyłączonej w r. 1566 do pow. grodzieńskiego, można wymienić: Kopciów - Wiejsieje z miasteczkiem i przyległą puszczą; kniaziów Wiśniowieckich - Sejny; kn. Massalskich - Kirsnę, leżącą na północnych krańcach dawnego pow. mereckiego.

Oprócz zamożnych ziemian wymieniają źródła na obszarze powiatu grodzieńskiego liczne osady drobnej szlachty. Osady te noszą przeważnie nazwiska rodowe tejże szlachty. Najliczniejszym rodem szlacheckim są Ejsymontowie. Popis ziemian z r. 1567 wymienia dwie grupy Ejsymontów: w jednej spotykamy Ejsymontów ze wsi Ejsymonty oraz z Żydomli, w drugiej wymienieni są Ejsymontowie Paszewicze ze Świsłoczy. Obecnie spotykamy na terenie powiatu trzy wsie, nazywające się Ejsymontami: Ejsymonty Wielkie nad rz. Werecią, Ejsymonty Małe nad Świsłoczą (dawne Ejsymonty Paszewicze) oraz Ejsymonty około Żydomli. Następnie idą Tołoczkowie, mimo ruskiego nazwiska, tak jak Ejsymontowie, ród kató1icki. Spotykamy dwie osady tego nazwiska: Tołoczko we włości malawickiej oraz Tołoczki koło Żydomli. Dalej idą Snarscy, również ród katolicki, których gniazdem Usnar (Owsnar, Wojsnar) we włości kryńskiej. Katolickiemi również były rody Cydzików i Jodkiewiczów (Jodkow) we włości kraśnickiej oraz ród Giniusów (Gienjuszów) we włości kryńskiej. Natomiast do Kościoła wschodniego należały rody: Obuchowiczów we włości kotrzańskiej, Poczobutów (Podczobotów) i Hlebowiczów we włości kwasowskiej, Kulików we włości kraśnickiej oraz Połujanów, Ihnatowczów, Białokozów i Gobiatów we włości kryńskiej. Osobną grupę stanowili t. zw. bojarowie brańcy, zapewne emigranci z zajętego przez Moskwę Brjańska Siedzieli oni w najbardziej na wschód wysuniętej części włości mostowskiej, na obszarze, zwanym dawniej włością mokrecką. Nosili nazwiska Bykowskich i Diuków a należeli do Kościoła wschodniego. We włości wierciliskiej spotykamy bojarów starodubców, zapewne emigrantów ze Staroduba.

Bardzo skromnie przedstawia się w powiecie grodzieńskim własność duchowna. Z kościołów katolickich tylko fara grodzieńska posiadała znaczniejsze dobra ziemskie (Rusota, Bala), z cerkwi i monasterów ruskich tylko monastyr śś. Borysa i Hleba na Kołoży pod Grodnem posiadał majątek (Czeszczewlany). Monastyr supraślski posiadał większe dobra, ale te leżały w sąsiednim powiecie bielskim (Chwasty, Klewinów, Topilec). To . ubóstwo cerkwi w dobra ziemskie świadczyłoby o późnem względnie osadnictwie ruskiem w tych stronach, które się dokonało zapewne już za rządów litewskich, za panowania książąt obcych wierze ruskiej i nieskorych do szczodrobliwości na rzecz cerkwi ruskiej. Być może, że to osadnictwo było osadnictwem wtórnem, że powiat grodzieński miał dawniejsze osadnictwo ruskie, sięgające jeszcze wieku XII, gdy w Grodnie siedzieli kniaziowie ruscy i gdy powstała stara cerkiew ruska na Kołoży. Lecz zapewne to pierwsze osadnictwo uległo zniszczeniu i nic po niem nie zostało oprócz starej cerkwi, pozbawionej wszelkiego zaopatrzenia, tak że wyznawcy cerkwi ruskiej dopiero w w. XVI zabrali się do jakiego takiego zaopatrzenia swych świątyń.

Jakkolwiek obszerne były królewszczyzny w powiecie grodzieńskim, jednak stopniowo ulegały one uszczupleniu. Tak w r. 1560 przy przeprowadzaniu pomiary włócznej oddane zostały >>w odmianie<< wojewodzie trockiemu Mikołajowi Radziwiłłowi do włości jego Indury trzy wsie włości kwasowskiej: Kowale, Bobrowniki i Hrajno. W tymże roku wieś Rudaki włości kryńskiej oddano >>za listem J. K. M.<< Ostafiemu Wołowiczowi do jego włości Brzostowicy. W r. 1563 tenże Ostafi Wołowicz otrzymał trzy wsie włości szembelewskiej, Janówkę, Pruskę i Nową Wolę, do swego majątku Dowspudy (Arch. Skarb. Annexy Prokur 103). Ponieważ wieś Szembelewo stało się w r. 1570 miasteczkiem (Filipów), jak również wieś Przerośl, przeto włość szembelewska jako taka przestała istnieć³.

Od czasu, gdy dobra królewskie w powiecie grodzieńskim stały się >>dobrami stołowemi<< i utworzyły ekonomię grodzieńską, t. j. od r. 1588, obszar królewszczyzn już się nie zmniejszał, a nawet mamy przykłady powiększania się jego. Tak miasteczka. Lipsk i Łunna, które w czasie pomiary włócznej 1558-63 r. były w posiadaniu prywatnem, później występują jako należące do ekonomji grodzieńskiej. Szczególnie rozrosła się ekonomja grodzieńska w wieku XVIII dzięki przeprowadzonej tu na szeroką skalę kolonizacji wewnętrznej. Puszcza nowodworska i kuźnicka prawie całkowicie skolonizowane zostały, takiż los spotkał północną część puszcz przełomskiej i perstuńskiej. Miasto powiatowe Sokółka oraz prawie cały obecny powiat sokólski powstały na >>surowym korzeniu<<, po wykarczowaniu puszczy w wieku XVIII. Obecny powiat suwalski również zaludnił się w tej epoce, przyczem z ekonomją grodzieńską współzawodniczył tu założony w r. 1667 klasztor kamedułów w Wigrach.

3. Granice powiatów.

Trzy istniały nad Niemnem twierdze, około których skupiała się ludność późniejszego powiatu grodzieńskiego: Grodno, Przełom i Merecz. Trzy też powstały w tych stronach organizacje powiatowe. Wszystkie te trzy powiaty zależne były od wojewody trockiego, mającego pod swoim zarządem zachodnią część państwa. Obok jednak Trok wysuwało się i Grodno jako ważny ośrodek administracyjny. W pierwszych latach po chrzcie Jagiełły, gdy księstwo trockie znajdowało się w posiadaniu Skirgiełły, księciem grodzieńskim był Witold. Z dokumentu Jagiełły, wydanego w r. 1387 na rzecz Skirgiełły, widać, że ówczesne księstwo trockie sięgało na południe >>pokola mereckaja wołost’<<⁴ Wynika z tego, że powiat przełomski należał do księstwa grodzieńskiego. Niewielkie rozmiary tego powiatu i bliskie jego sąsiedztwo z Grodnem dostatecznie wyjaśniają jego ciążenie ku temu miastu. Gdy w r. 1566 wprowadzono nowy podział powiatowy na Litwie, łącząc po kilka mniejszych powiatów w większe, było rzeczą naturalną, że tak bliski Grodna, drobny powiat przełomski został włączony do powiatu grodzieńskiego. Postanowiono wówczas także włączyć doń północną część powiatu bielskiego na Podlasiu⁵. Postanowienie to jednak me zostało wprowadzone w życie, zapewne spowodu odmiennych praw, jakiemi rządziły się powiaty podlaskie, które zresztą w całości odpadły w r. 1569 do Korony. Natomiast wbrew zamierzeniom prawodawcy który cały dawny powiat merecki włączył do powiatu trockiego, część południowa tego powiatu, położona w t. zw. >>trakcie zapuszczańskim<<, z Przewałką, Berznkami i Wiejsiejami przyłączona została do powiatu grodzieńskiego. Granica powiatu tego zbliżyła się w ten sposób do samego Merecza i do Serejów, a jedna enklawa grodzieńska znalazła się aż nad rzeką Kirsną (Kirsna - majątek kniaziów Massalskich). W prawdzie tak dalekie posunięcie się granicy pow. grodzieńskiego na północ nie było trwale, i granica cofnęła się później ku południowi, jednak trzy wymienione powyżej miejscowości pozostały w granicach pow. grodzieńskiego do końca istnienia dawnej Rzpltej⁶. W ten sposób do powiatu grodzieńskiego włączone zostało terytorjum, oddzielone o niego puszczą i obce mu etnicznie (z ludnością litewską). Decydująca tu była duża odległość od Trok przy względnej bliskości do Grodna.

W r. 1567 terytorjum powiatu powiększyło się o 3 wsie, nadane przez króla Zygmunta Augusta Grzegorzowi Chodkiewiczowi, kasztelanowi wil., hetmanowi w. 1. i staroście grodzieńskiemu — Mieleszki i Bielewicze, należące do dworca Kołodieżna włości wołpiańskiej, i Supraśl-Nacowicze we włości mścibohowskiej. Obie włości wchodziły w skład powiatu wołkowyskiego; obecnie wsie te włączone zostały do dóbr chodkiewiczowskich Gródek i weszły w ten sposób w skład powiatu grodzieńskiego (A. K. W. XIV, 180—4).

W następnych latach granica pow. grodzieńskiego małym uległa zmianom. Oprócz cofnięcia granicy na północy, od strony Merecza, należy zaznaczyć odpadnięcie najbardziej na wschód wysuniętej części włości mostowskiej (dawnej włości mokreckiej), oraz włości Rożanki do powiatu lidzkiego. Nastąpiło to już w końcu XVI w. Odtąd granice powiatu nie ulegały już zmianom aż do rozbiorów Polski. Na mocy trzeciego rozbioru powiat grodzieński został przepołowiony: część wschodnia z Grodnem dostała się Rosji, część zachodnia z Suwałkami, Sejnami i Sokółką — Prusom. Gdy Prusy wprowadziły na swem terytorjum nowy podział na powiaty, Rosja zachowała dawny. Pozostał więc pod panowaniem rosyjskiem dawny powiat grodzieński, pozbawiony wprawdzie swej zachodniej połowy, ale od strony wschodniej zachowujący dawne swe granica. Zachował on te granice z małemi zmianami i w odrodzonej Polsce, dając jaskrawy przykład trwałości dawnych granic adminstracyjnych.

———————————————————————————————————————

¹ Na mojej mapie W. X. Litewskiego oznaczyłem błędnie obie te włości jako należące do powiatu grodzieńskiego. Że włość nowodworska należała do pow. ostryńskiego, włączonego w r. 1566 do pow. lidzkiego, widać z zestawienia następujących danych. W Regestrze pomiary włócznej z lat 1558-63 przy siole Hłubokoje we włości nowodworskiej spotykamy wzmiankę, że sioło to graniczy z gruntami kniazia Połubieńskiego (Pisc. kniga grodn. ek. I, 261), W popisie zaś ziemian z r. 1567 spotykamy następującą zapiskę: >>Kniaź Aleksandro Iwanowicz Połubienskij... z Hłubokoho w powietie ostrynskom abo lidskom...<< (Russk. Istor. Bibl. XXXIII, 474). O przynależności włości berznickiej do pow. mereckiego świadczy nast. zapiska w tymże popisie ziemian: >>Szlachta choruhwi mereckoje, kotoryje imienja swoi majut’ poblizu Sejrej około Wiejsiej, Berznik, kotoryje w powiet horodenskij priłuczony<< (ib., 710).

² Na mapie mojej W. X. Litewskiego błędnie oznaczyłem Rożankę jako należącą do pow. wasiliskiego. Że należała do pow. grodzieńskiego, utrzymuje Ljubawskij na podstawie Metr. Lit. (Obł. diel. 179). O temże świadczy i rozgraniczenie powiatów 1565-6 r., które za wschodnią granicę pow. grodzieńskiego przyjmuje rzekę Turję (Ljub., Lit.-russk. sejm, dod. 55), włość zaś różańska leżała prawie cała na prawym, zachodnim jej brzegu. Jednak już w r. 1599 Rożanka należała do pow. 1idzkiego, jak widać z ówczesnego inwentarza (A. W. K. XIV, 637 n.). Według inwentarza tego wykreślono na niniejszej mapie granice tej włości.

³ Wieś Szembelewo nazywa się na mapie Prus Hennenbergera 1576 r. Schönbille. Nazwa niemiecka wskazywałaby na osadników, przybyłych tu z sąsiednich Prus. Niemców jednak wśród nich nie spotykamy.

⁴ Ob. moją pracę Opis Księstwa Trockiego z r. 1387. Przegl. Hist. V, 1907, s. 45.

⁵ Ob. rozgraniczenie powiatów 1565-6 r. (Ljub., Lit.-russk. sejm, dod. 55).

⁶ Wprawdzie M. Baliński w Star. Pol. odnosi Sejny i Wiejsieje do pow. trockiego, jednak taryfa podymnego z r. 1790 zalicza parafje Sejny, Berzniki, Kopciowo, Lejpuny i Liszków do powiatu grodzieńskiego (Arch. Skarb. Dz. XLVIII).

Indeks miejscowości

umieszczonych na mapie, ze wskazaniem źródła.

S k r ó ty: PKGE = Piscowaja Kniga Grodnenskoj Ekonomii — RIB t. XXXIII = Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka tom XXXIII — AWAK t. XIV = Akty Wilenskoj Archeograficzeskoj Komissji tom XIV.

Adamowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 77.
Bagienicze (Zabahonniki), wieś, włość wierciliska, PKGE część II str. 159.
Bakałarzewo (Bakalarowszczyzna) albo Dowspuda, dwór Mikołaja Wolskiego. PKGE część I str. 421; RIB t. XXXIII str. 494.
Bakunowo, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 335.
Bala, dwór Wołowiczów. PKGE część I str. 349; RIB t. XXXIII str. 462, 524.
Bala, dwór plebanji grodzieńskiej, PKGE część I str. 349.
Balicze, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 478.
Baranowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 79.
Baranowo, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 511.
Bereh (Swawicze), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 506.
Bereh albo Koszowniki, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 112.
Berszty, dwór królewski, PKGE część I str. 244.
Berzniki, miasto królewskie, PKGE część I str. 377.
Białokozy (Masztalery), wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 570.
Białystok, dwór Wiesiołowskich, RIB t. XXXIII str. 511.
Bielewicze, wieś, włość wołpiańska, AWAK t. XIV str. 180.
Bierdowo, wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 555.
Bierzyłowce, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 394.
Birulicze, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 108.
Bobrowniki, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 489.
Bobynicze, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 495.
Bohatyry, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 292.
Bohatyry, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 372.
Borysowo, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 534.
Brańców bojarów osady, PKGE część I str. 214—217.
Brykowicze (Rynkowce), wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 278.
Brzostowica (Wielka) (Berestowica), dwór Ostafja Wołowicza. RIB t. XXXIII str. 445; PKGE część I str. 36.
Brzostowica (Mała) (Berestowica), dwór Jurja Chodkiewicza. RIB t. XXXIII str. 440; PKGE część I str. 566.
Brzostowica (Murowana) (Berestowica), dwór Ostafja Wołowicza, PKGE część I str. 569.
Brzozowa, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 8.
Bubnowo, wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 139.
Bułaty (Hołynka), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 199.
Bylczyce, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 701.
Chodorowo albo Kochanowo, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 74.
Chojnowo (Chaniewicze), wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 130.
Chomicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 544.
Choroszcza (Chworoszcza), miasto Hryhora Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 432.
Chrapowo, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 117.
Chwasty, dwór monastyru supraślskiego, RIB t. XXXIII str. 434.
Ciniewicze, wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 558.
Ciszejki, dwór szlachecki, PKGE część I str. 498.
Cybulewicze (Cybule), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 711.
Cydziki, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 698.
Czerlona, dwór Sapiehów, PKGE część I str. 124, 125.
Czechowszczyzna, dwór Abrama Czecha, PKGE część I str. 322.
Czeszczewlany, dwór monastyru grodzieńskiego. PKGE część II str. 76; Archeograficzeskij Sbornik tom IX.
Czujmicze (Czumicze), wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 11.
Czuryłowicze (Kowale), wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 518.
Ćwiklicze (Senkilcze), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 89.
Daniłczyce (Masalany), dwór kniazia Michajła Masalskiego. RIB t. XXXIII str. 471; PKGE część I str. 523.
Demidkowo, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 127.
Deraźno, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 691.
Dojlidka, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 114.
Dojlidy (Załuczany), wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 562.
Dojlidy, dwór Hryhora Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 432.
Dołkniewszczyzna, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Dorgunty albo Dworgunty (Dorguń), dwór Piotra Chreptowicza. PKGE część I str. 359; RIB t. XXXIII str. 489.
Dowspuda (Szafranki), wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 423.
Dowspuda, dwór Wołowiczów. PKGE część I str. 429. RIB t. XXXIII str. 445.
Dowspuda ob. Bakałarzewo
Dowżycza (Chojniany), wieś,. włość milkowska, PKGE część I str. 133.
Dubno, dwór Pawła Sapiehy. PKGE część I str. 124, 125; RIB t. XXXIII str. 451.
Dworgunty ob. Dorgunty
Dzięciołowicze (Diatiełowicze), dwór Benedykta Jurahy, RIB t. XXXIII str. 513.
Ejsymonty (Wielkie), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 685—6
Ejsymonty (Małe) Paszewicze, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 687
Ejsymonty (około Żydomli), okolica szlachecka, PKGE część I str. 54.
Filowce (Filewicze), wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 257.
Gibulicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 88.
Gierdzowicze (Klimowszczyzna), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 218.
Giwieniewicze, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 352.
Glindzicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 479.
Gobiaty, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 696; PKGE część I str. 8.
Gołowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 109.
Grandzicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 66.
Grodno, miasto królewskie, PKGE część II str. 26.
Gródek, miasto Hryhora Chodkiewicza, PKGE część I str. 27.
Hancewicze (Łojgobole), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 122.
Hladowicze, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 69.
Hlebowicze, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 702.
Hłubokie, wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 261.
Hłubokie, dwór kniaziów Puzynów, RIB t. XXXIII str. 458, 468.
Hnojnica, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 82.
Hołowaczewicze, dwór Lenarta Kłoczki. PKGE część I str. 77; RIB t. XXXIII str. 491.
Hołownicze, wieś, włość wierciliska, PKGE część II str. 151.
Hornica, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 498.
Hornica (Żukiewicze), dwór Iwana Mieleszkiewicza, później Ostafja Wołowicza. PKGE część I str. 495; RIB t. XXXIII str. 445.
Horodnica, dwór królewski pod Grodnem, PKGE część II str. 17.
Horodzisław (Siwkowo), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 52.

Hrajno, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 490.
Huszczyce, okolica szlachecka, PKGE część I str. 105.
Hudowicze (Stryjówka), wieś, włość jezierska, PKGE część II str. 159.
Ihnatowicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 24.
Ilkowicze (Górny), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 465.
Ilkówka (Likówka), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 449.
Indura, miasto Mikołaja Radziwiłła Rudego, PKGE część II str. 136.
Iwanowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 136.
Iwaszkowski dwór Jurja Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 440.
Jakow Łuh, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 317.
Janówka, wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 429.
Jatla (Nowosiółki), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 287.
Jatwiesk, dwór Mikołaja Sieniawskiego, RIB t. XXXIII str. 498.
Jelna, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 221.
Jermolicze, dwór Jarmoły, PKGE część I str. 515.
Jeziory, miasto królewskie, PKGE część I str. 61.
Jodkiewicze (Judkiewicze), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 697.
Kamienny Most (Kamieńczany), wieś kucharska, włość kraśnicka, PKGE część I str. 572.
Kamionka, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 118.
Kapiecowo (Kowszów), wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 100.
Kaplica, dwór ks. Pilchowskiego, PKGE część II str. 70.
Karakule, dwór Hryhora Chodkiewicza. RIB t. XXXIII str. 432.
Karaszew Wielki, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 91.
Karaszew Mały, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 94.
Karłowo (Mickiewicze), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 78.
Kirsna, dwór kniazia Hryhora Masalskiego, RIB t. XXXIII str. 532.
Kisielewicze (Makiejowce), wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Klewinów, wieś monastyru supraślskiego, RIB t. XXXIII str. 434.
Kłoczki, dwór Lenarta Kłoczki, PKGE część I str. 324.
Kniaziewicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 537.
Kochanowo (Kulowce), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 319.
Kochanowo ob. Chodorowo
Kojeniewicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 528.
Koleśniki, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 338.
Kołbasino (Kiełbasin), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 81.
Kołbaszczyce (Kiełbaski), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 305.
Kołodziezna, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 22.
Kołodziezna, dwór królewski, AWAK t. XIV str. 180.
Kołoża, monastyr pod Grodnem, Archeograficzeskij Sbornik tom IX.
Komentowo (Komatowo), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 64.
Koniuchy, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 111.
Koniuchy, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 295.
Koniuchy (Zapole), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 208.
Koreniewicze, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 492.
Korpanowicze, wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 264.
Koszowniki ob. Berch v. Koszowniki

Kotra, dwór królewski, PKGE część I str. 37.
Kowala, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 454.
Kowale, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 223.
Kozieje, wieś, włość jezierska, PKGE część II str. 159.
Krasna (Dereszowicze), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 455.
Kraśnik, dwór królewski, PKGE część I str. 514.
Kruhła (Kruhlany), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 452.
Krupa (Stawrowce), wieś, włość nowodworska, K część I str. 266.
Kruszyniany, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 6.
Krynki, miasto królewskie, PKGE część I str. 4.
Kryksztany, dwór Konarzewskiego, RIB t. XXXIII str. 710.
Krzywowola, wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 425.
Kudrycze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 29.
Kuliki, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 698.
Kuncewszczyzna, dwór Iwana Kuncewicza, PKGE część I str. 474.
Kurjanowicze, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 374.
Kurpiewo (Kurpiki), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 66.
Kustin, dwór Ostafja Wołowicza, RIB t. XXXIII str. 445.
Kuźmicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 541.
Kuźmicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 486.
Kuźnica, miasto królewskie, PKGE część I str. 325.
Kwasówka, dwór królewski, PKGE część I str. 438.
Kwasówka (Pohorany), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 438.
Lebioda, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 690.
Lipiczno, dwór Marcinowej Pietkiewiczowej, RIB t. XXXIII str. 490.
Lipsk, miasto Hryhora Wołowicza. RIB t. XXXIII str. 447; PKGE część I str. 292, 363.
Lipsk, dwór Jurjowej, później Iwanowej Chrebtowiczowej. PKGE część I str. 352; RIB t. XXXIII str. 490.
Liszkowo v. Liskowo, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 408.
Lno (Hołny), dwór kniazia Słuckiego, PKGE część I str. 387.
Łabno, dwór królewski, PKGE część I str. 282.
Łaniewicze, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 491.
Ławna, dwór Wasila Mieleszki, PKGE część I str. 100, 124.
Łasza (Pieśle), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 130.
Łasza, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 445.
Łojki, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 349.
Łosośna (Kopaniki), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 332.
Łunna, miasto Sapiehów. PKGE część I str. 551; RIB t. XXXIII str. 701.
Łympia, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 411.
Maksimowicze (Dublany), wieś, włość dubieńska, PKGE część I str. 518.
Malawicze v. Molawicze, dwór królewski, PKGE część I str. 103.
Malewicze, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Małachowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 84.
Małgorzaty (Margety), dwór Jakimowicza, RIB t. XXXIII str. 711.
Małyszyn, dwór Bohusza Micuty, RIB t. XXXIII str. 673.
Marcinowicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 546.
Markowicze, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 357.
Mazanowo, wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 103.
Merecz, miasto królewskie, RIB t. XXXIII str. 710.
Męczyn, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 65.
Michniszki, dwór kniazia Hryhora Masalskiego, RIB t. XXXIII str. 532.
Miejstowicze (Dekałów), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 469.
Mieleszki, wieś, włość wołpiańska, AWAK t. XIV str. 180.
Migowo, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 61.
Mikielewicze, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 203.
Milkowszczyzna, dwór królewski, PKGE część I str. 120.
Milkowszczyzna, dwór Paców. PKGE część I str. 121; RIB t. XXXIII str. 454.
Mokrzyce (Mokrec), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 678.
Molawicze ob. Malawicze
Mońkiewicze (Mańkowce), wieś, włość hożańska. PKGE część I str. 307.
Nacewicze, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 558.
Namiejksze v. Niemiejksze, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 328; część II str. 114.
Naumowo (Bielakowszczyzna), wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 144.
Naumowicze, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 298.
Nieciecza, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 539.
Niekraszewicze, wieś, włość skidelska, część I str. 81.
Niemiejksze ob. Namiejksze
Norejki, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 16.
Nowosady, wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 557.
Nowosiółki, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 138.
Nowowola (Pruska M.), wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 435.
Nowy Dwór (Święcicki), miasto królewskie, PKGE część I str. 236.
Nowy Dwór, miasto królewskie na zachód od Grodna, PKGE część II str. 60.
Obuchowo, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 43.
Obuchowicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 43; RIB t. XXXIII str. 681.
Odelsk, miasto królewskie, PKGE część II str. 57.
Odla, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 486.
Ogrodniki, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 284.
Olchowo, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 579.
Oleksicze, dwór kniazia Iwana Masalskiego, RIB t. XXXIII str. 472.
Olenicze, okolica szlachecka, PKGE część II str. 164.
Olszanka, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 417.
Olszanka, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 85.
Orzechowicze (Oreszkowicze), okolica szlachecka, PKGE część II str. 163.
Ostrów, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 549.
Ostryna, miasto królewskie, PKGE część I str. 253.
Ośniki, wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 141.
Oża (Hoża), miasto królewskie nad Niemnem, PKGE część II str. 100.
Pera v. Pyra Przednia, wieś, włość skidelska. PKGE część I str. 105; RIB t. XXXIII str. 679.
Perechrystowicze (Kaplica), wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 69.
Perstuń, dwór królewski, PKGE część I str. 339.
Pieski, miasto królewskie, PKGE część I str. 471.
Pieski, dwór Chodkiewiczów w powiecie wołkowyskim, PKGE część I str. 161.
Piłkowo, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 575.
Pławsko (Pławy), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 48.
Poberżany, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 405.
Poczobuty, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 702.
Poczynków (Poczujki), wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 518.
Podborze (Djakowce), wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Podlesie (Gliniany), wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 87.
Podrożanka, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Podrzecze-Gusaki, wieś, włość gródecka, AWAK t. XIV str. 180.
Poluńce, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 711.
Połoskowo (Połoszki), wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 562.
Połotkowo, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 90.
Połujany, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 702.
Pomorzany (Kukle), wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 396.
Poniemuń (Zelniany), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 226.
Poniemuń, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 75.
Popławce, dwór Jurja Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 440.
Potoki, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Prokopowicze, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 313.
Prudcze (Prudy), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 39.
Pruska, wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 432.
Prystupicze, wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 149.
Przelejki, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 354.
Przełom, dwór królewski nad Niemnem, PKGE część I str. 339.
Przerośl, wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 427.
Przewałka, dwór królewski nad Niemnem, Ljubawskij M. Obłastnoje dielenije str. 155.
Puciłowicze (Pockuny), wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 403.
Putne, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 131.
Putryszki, dwór Ławryna Wojny, RIB t. XXXIII str. 460.
Puzewo (Puzewicze), wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 114.
Pużycze, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 50.
Pychowczyce, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 566.
Pyra ob. Pera.
Racicze, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 344.
Radziwiłowicze (Radziwilańce), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 711.
Radziwonowicze, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 676.
Rakowicze, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 359.
Rewiaczyce, okolica szlachecka, PKGE część I str. 280.
Rewkowce (Rowki), wieś psiarecka, włość skidelska, PKGE część I str. 96.
Romanowicze, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 693.
Rostowlany (Koropczyce), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 310.
Rożanka, miasto Mikołaja Paca, biskupa kijowskiego. RIB t. XXXIII str. 453; PKGE część I str. 152.
Rudaki, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 36.
Rudawa, dwór Jurja Chodkiewicza. RIB t. XXXIII str. 440.
Rumejki (Bojary), wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 370.
Rusota, dwór Jana Kuncewicza. RIB t. XXXIII str. 512; AWAK t. XIV str. 391.
Rusota Plebańska, dwór plebanji grodzieńskiej, AWAK t. XIV str. 394.
Rusota Talwoszowska, dwór szlachecki, AWAK t. XIV str. 394.
Rybackie (Rybaki), wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 273.
Rydzelewicze (Rydzele), wieś, włość wierciliska, PKGE część II str. 154.
Rymuciewo, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 525.
Ruszczycko (Rysko), wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 127.
Sałaty, wieś, włość jezierska, PKGE część II str. 97.
Samostrzelniki, okolica szlachecka, PKGE część I str. 561.
Sanniki, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 18.
Sanniki, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 315.
Sejna v. Sejny (Posejnele), wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 398.
Sejny, dwór kniaziów Słuckich, później kniazia Andreja Wiśniowieckiego. PKGE część I str. 403; RIB t. XXXIII str. 469.
Sejny, dwór Andreja Stryżki. PKGE część I str. 396; RIB t. XXXIII str. 710.
Sereje, miasto Sapiehów w powiecie mareckim, RIB t. XXXIII str. 493.
Sidra, dwór Wołowiczów, RIB t. XXXIII str. 445, 510.
Siedziejki, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 586.
Siedzielniki (Szudziałowo), wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 33.
Siemaszki, dwór Iwana Siemaszki, PKGE część I str. 555.
Siemierenki, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 530.
Sierkowicze (Puszkarze), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 308.
Skidel, dwór królewski, PKGE część I str. 76.
Skieldyce, wieś szlachecka, PKGE część I str. 247.
Skołubowo, wieś strzelecka, włość wierciliska, PKGE część II str. 164.
Skomrochowie, wieś rybcka, włość łabeńska, PKGE część I str. 321.
Skreblaki, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 12.
Skrynniki, wieś dworu Bali Ostafja Wołowicza, PKGE część I str. 347.
Słomianka, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 134.
Solennikowo (Achrymowce), wieś, włość milkowska, PKGE I. 135.
Sołowieje, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 368.
Sołowieje, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 303.
Sopoćkowce, dwór Sopoćków, PKGE część I str. 319.
Sowoliska (Sobolówka), wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 57.
Sowoniewo (Rusino), wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 124.
Spusza, wieś, włość milkowska, PKGE część I str. 147.
Staniewicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 478.
Stary Dwór, wieś, włość wołpiańska, PKGE część I str. 586.
Starzyna, wieś, włość jezierska, PKGE część I str. 39.
Stebińce v. Tobinki (Sztabinki), dwór Kopciów. PKGE część I str. 406. RIB t. XXXIII str. 508.
Stefaniszki Wielkie, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 192.
Stefaniszki Małe, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 195.
Storożyno, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 366.
Straszewo, dwór Strasza, AWAK t. XIV str. 182.
Strubnica (Strupka), wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 324.
Struha, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 552.
Strupino, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 73.
Suchmieniewicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 124.
Suchy Skidel (Suchowlany), wieś, włość skidelska, PKGE część I str. 84.
Suhaki, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 555.
Sukowicze, wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 481.
Supraśl, monastyr, RIB t. XXXIII str. 434.
Supraśl-Nacowicze, wieś, włość mścibowska, AWAK t. XIV str. 180.
Suszczewo (Żylicze), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 503.
Swisłocz (Sucha Dolina), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 474.

Szembelewo, wieś, włość szembelewska, PKGE część I str. 421.
Szczeczynicze (Szczuczynowo), wieś, włość wierciliska PKGE część II str. 157.
Szczerbowicze, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 74.
Szczuczyn, miasto w powiecie wasiliskim, PKGE część I str. 122.
Szłumpicze (Słomkowicze), wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 363.
Szojnokojdy, wieś, włość perstuńska, PKGE część I str. 347.
Syruciowce, dwór Jana Syrucia, RIB t. XXXIII str. 510.
Świack, dwór Fedora Wołowicza, RIB t. XXXIII str. 524.
Świack, dwór Wielamowskiego, PKGE część I str. 352.
Tarusowicze, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 118.
Tatarynowicze, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 401.
Tereczyskie imienie (Tereszki), dwór Kopciów, PKGE część I str. 579.
Tobinki ob. Stebińce
Tobołka, wieś strzelecka, włość wierciliska, PKGE część II str. 162.
Tołoczki, okolica szlachecka koło Żydomli, RIB t. XXXIII str. 680.
Tołoczko, okolica szlachecka koło Malawicz, RIB t. XXXIII str. 674.
Trumpie, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 705—6
Trycewicze, wieś, włość łabeńska, PKGE część I str. 301
Turejsko, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 216
Tużewicze (Tużewlany), dwór szlachecki, PKGE część I str. 229.
Ulczyce (Uliczyce), okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 711.
Usnar (Owsnar), dwór Marcina Kurcza (Kurczowce). PKGE część I str. 27; RIB t. XXXIII str. 517.
Usnara, wieś służebna, włość kryńska, PKGE część I str. 27.
Wasilków, miasto królewskie, AWAK t. XIV str. 180.
Wickowo (Wycicki), wieś, włość kwasowska, PKGE część I str. 460.
Wiejsieje, miasto Pawła Sapiehy, później Wasila Kopcia. PKGE część I str. 408; RIB t. XXXIII str. 508.
Wieliczkowicze, wieś, włość berznicka, PKGE część I str. 415.
Wierciliszki, dwór królewski, PKGE część II str. 141.
Wierciliszki, wieś, włość wierciliska, PKGE część II str. 143.
Wierzbiłowicze, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Wigry, dwór królewski, Rewizja puszcz i pierechodow zwierinych str. 54.
Wilkiniki, okolica szlachecka, RIB t. XXXIII str. 690.
Wnuczkowszczyzna, dwór Jana Wnuczka, PKGE część I str. 360.
Wojciechowski, dwór Jurja Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 440.
Wołotynia, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 523.
Wołpa, miasto królewskie w powiecie wołkowyskim.
Worobieje, okolica szlachecka, PKGE część I str. 22.
Zabłocie (Hromowicze), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 197.
Zabłudów, miasto Hryhora Chodkiewicza, RIB t. XXXIII str. 432.
Zaborze, wieś, włość rożańska, AWAK t. XIV str. 639.
Zaniemonie, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 106.
Zaniewisza (Taniewicze), wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 275.
Zaniewicze, okolica szlachecka, PKGE część I str. 478.
Zaręby, dwór Ławryna Zaręby, PKGE część I str. 418.
Zarudawie, wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 234.
Zarzyca, wieś, włość horodnicka, PKGE część II str. 105.
Zawadzicze, wieś, włość kotrzańska, PKGE część I str. 54.
Zbrożkowszczyzna, dwór Zbrożkowej, PKGE część I str. 103.
Zdanowicze (Kuchary), wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 560.
Zelwa (Zelwiany), wieś, włość mostowska, PKGE część I str. 231.
Zierosławka, dwór Wasilowej Jakowcowej, PKGE część I str. 50.
Ziniakowicze, wieś, włość nowodworska, PKGE część I str. 270.
Złobowszczyzna, dwór Złoby, bojara brzostowickiego, PKGE część I str. 588.
Zubowicze (Sukowicze), wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 35.
Żarna, wieś, włość kraśnicka, PKGE część I str. 583.
Żopowicze, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 24.
Żylicze Wielkie, wieś, włość kryńska, PKGE część I str. 31.
Żylicze Wielkie, wieś strzelecka, włość kraśnicka, PKGE część I str. 561.