Dzieje osadnictwa powiatu augustowskiego

Po upadku Jaćwieży kraj Jaćwingów opustoszał. Część ludności wyginęła, część uprowadzili do swego kraju krzyżacy, część zbiegła do sąsiednich krajów. Kraj Jaćwingów pokryła puszcza. Jakieś niedobitki Jaćwiengów mogły pozostać w swej ojczyźnie. Ziemie powiatu sejneńskiego jeszcze w początkach XVI wieku były w całości pokryte puszczą. Z bogactw puszczy już w XIV wieku korzystała ludność spod Merecza, Grodna i Wołkowyska. Zajmowali się polowaniami, łowieniem ryb, bartnictwem, zbieraniem trawy.

Ziemię Jaćwingów podzielono między Wielkie Księstwo Litewskie i Krzyżaków w 1422 roku. Granica ta przetrwała jako granica Prus do 1945 roku.

Puszcze pojaćwieskie chętnie wielcy książęta litewscy, a następnie królowie polscy, jako ulubione miejsce polowań. Tym zainteresowaniom myśliwskim zawdzięczamy powstanie stałych dworów myśliwskich. Jednym z pierwszych był dwór myśliwski na wyspie jeziora Wigry.

Dla lepszego wykorzystania wielkich bogactw puszczańskich w XV wieku puszczę podzielono na pasy biegnące od Niemna w kierunku granicy krzyżackiej, przydzielając je do dworów książęcych położonych nad Niemnem. Najdalej na południe położonym pasem była puszcza zwana Puszczą Perstuńską (od dworu Perstun leżącego koło późniejszych Sopoćkin). Większa część tej puszczy przetrwała do dnia dzisiejszego. Stanowi ona podstawowy zrąb Puszczy Augustowskiej. Na północ od niej, od dworu Przełom, położonego na wschodnim brzegu Niemna biegł pas, który nazwano Puszczą Przełomską. Jej południowo-wschodnia część zachowała się i dziś należy do Puszczy Augustowskiej. Reszta została skolonizowana i dziś stanowi główną część powiatu sejneńskiego. Dalej na północ pas puszcz zwany Puszczą Merecką przydzielono do dworu mereckiego. Został on najwcześniej skolonizowany. Do naszych czasów przetrwały tylko nikłe resztki. Również część ziem Puszczy Mereckiej weszła w skład powiatu sejneńskiego.

Zapewne wraz z podziałem puszcz między dwory powołano stałą służbę leśną, której zadaniem miało być pilnowanie bogactw puszczańskich. Służbę tę zwano osoką, a jej członków osocznikami. Później w XVI wieku przy pomiarze włócznej wydzielono osobne wsie, w całości lub części zamieszkałe przez osoczników. Wtedy każdy z nich otrzymał duży przydział ziemi w zamian za pełnienie służby osoczniczej. Osocznicy stale przebywali kolejno w puszczy. W tym celu budowali budy mieszkalne, które były swego rodzaju małymi osiedlami. Stały na skrajach puszczy, przy drogach i nad niektórymi jeziorami, a również nad jazami.

Poza osocznikami na teren puszczy przybywały jeszcze inne uprawnione do tego grupy ludności. Przede wszystkim byli to chłopi z tych wsi książęcych, które miały prawo wchodów do puszczy. Wchody obejmowały przede wszystkim prawo do posiadania barci i prawo do zbierania siana.

Prócz tego na polecenie namiestnika, a później leśniczego, przybywali strzelcy (myśliwi) i drwale. Strzelcy brali udział w polowaniach królewskich, a drwale dostarczali drzewa na dwór. Przemysłowego i handlowego wyrębu drzewa jeszcze w tym czasie nie prowadzono. Z biegiem czasu rosła ilość ludzi przybywających na teren puszcz, bowiem wielcy książęta dawali prawo do wchodów nie tylko swoim poddanym ale i szlachcie.

W dziejach osadnictwa ziem powiatu augustowskiego wybijają się na czoło następujące etapy zasiedlania tych ziem. W pierwszym etapie w ciągu XVI wieku, głównie w latach 1509-1557, skolonizowano ziemie zachodnie na zachód od rzeki Netty. Idące od wschodu osadnictwo w ciągu XV i pierwszej połowy XVI wieku dotarło do bagien rzeki Wołkusz, nie wkraczając na teren dzisiejszego powiatu augustowskiego. Dopiero w końcu XVI wieku posunęło się ono wzdłuż Biebrzy, gdzie skolonizowano Puszczę Krasny Bór. W drugim etapie w XVIII wieku zostało odbudowane zniszczone w połowie XVII i początku XVIII wieku zaludnienie i następnie w latach około 1764-1783 skolonizowano część ziem nad dolną rzeką Szczebrą i na południe od jeziora Sajno. Między tymi etapami rozwijało się rozproszone osadnictwo na grądach bagien nadbiebrzańskich i nadneckich, a w latach końcowych XVII i początkowych XVIII wieku w Puszczy Jaminy. W tym samym czasie na całym puszczańskim terenie, głównie nad rzeczkami i między jeziorami, powstawały drobne osady przemysłowe-rudy i smolarnie. W ciągu XVIII wieku, zwłaszcza w jego drugiej połowie, małe osady służby leśnej (osady strażników i strzelców).

Początki osadnictwa-zarówno idącego od wschodu, jak i od zachodu-charakteryzowały się małymi, rozproszonymi osadami. Dopiero w XVI wieku w czasie pierwszego największego etapu rozwoju osadnictwa powstały pod Augustowem największe wsie, bogato uposażone w ziemie i zamieszkałe przez liczne rodziny chłopskie. W tym czasie wraz z przewagą gospodarki chłopskiej przeważało osadnictwo wsi chłopskich. W tym też czasie powstały charakteryzujące się dużą powierzchnią przydzielonych gruntów miasta Augustów i Lipsk. Rozwój w drugiej połowie XVI wieku i w początkach XVII wieku gospodarki folwarcznej i rosnący w związku z tym ucisk ludności chłopskiej spowodowały pustoszenie wsi chłopskich i powstanie oraz zwiększenie się ilości osad folwarcznych jako części wsi chłopskich, rzadziej jako samodzielnych miejscowości. Przewaga gospodarki folwarcznej i duża ilość folwarków utrzymywały się przez cały wiek XVII i znaczną część wieku XVIII, chociaż już w pobliżu ekonomii grodzieńskiej za Jana III zaczęto je znosić. W drugiej połowie XVIII wieku osadnictwo chłopskie znowu zaczęło przybierać na sile, gdy w dobrach królewskich rosła ilość niedużych wsi chłopskich. Dalszy rozwój osadnictwa chłopskiego i zaludnienia wsi hamowało utrzymywanie się folwarków i powstawanie nowych (za czasów Tyzenhauza). Założone w tym czasie nowe miasteczka, prywatny Sztabin i młodsza królewska Szczebra, były małe, nie samodzielne i bardzo słabo się rozwijały.

Rozwój osadnictwa w powiecie augustowskim został dwukrotnie silnie dotknięty, raz w czasie najazdu szwedzkiego i napadu Tatarów (1656) i drugi raz w czasie wojny północnej i morowego powietrza w latach 1710-1711. Znaczny spadek osadnictwa z tego powodu został pokonany w ciągu XVIII wieku, a w wielu wsiach dopiero w XIX wieku.

Ziemie powiatu augustowskiego zostały skolonizowane głównie przez ludność polską z Mazowsza z pewną domieszką ludności ruskiej spod Grodna i mieszanej polsko-ruskiej spod Goniądza. Domieszka ludności litewskiej pod Rajgrodem była nieznaczna. Ludność ruska najdalej posunęła się na zachód wzdłuż rzeki Biebrzy poprzez dobra Krasny Bór i Puszczę Jaminy. Dotarła ona również w okolicę Rajgrodu i Augustowa, gdzie już w XVI wieku uległa polonizacji. Z drugiej strony ludność polska też przenikała na teren Puszczy Jaminy i Krasnego Boru, które w następnych wiekach spolszczyła. Puszczę Jaminy skolonizowała głównie ludność spod Goniądza i znad rzeki Brzozówki. Ludność puszczańskich wsi przemysłowych przeważnie była polska. Zamieszkujący je rudnicy i smolarze nadali piętno polskie całej puszczy. Ludność polska przybywała z Mazowsza, Podlasia, a następnie też z Mazur.

W powiecie augustowskim można wyróżnić siedem mniejszych regionów osadniczych. Kryterium wyróżniającym jest czas zasiedlenia, gęstość osadnictwa, warunki geograficzne, pochodzenie ludności i różnice w stosunkach własnościowych i społecznych.

Z regionu rajgrodzkiego tylko część między jeziorem Dręstwo i dawną granicą należy do powiatu augustowskiego. Został on najwcześniej zasiedlony w XV wieku i początkach XVI wieku, głównie ludnością polską z domieszką ruskiej i litewskiej. Wsie te zasiedliła ludność chłopska i trochę drobnej szlachty. Założone w tym regionie wsie nie są duże. Większość wsi należała do dóbr królewskich (przejściowo do Radziwiłłów). Trochę było wsi drobnej szlachty (Kukowo, Reszki, Łabętnik, Pomiany, Rumejki, Żrobki, Górskie, Krosiewo) i dwie plebana rajgrodzkiego (Popowo i Wilkowo). Wsie drobnoszlacheckie były najdalej wysuniętymi na północ wsiami drobnej szlachty.

Przedłużeniem geograficznym tego regionu są okolice podaugustowskie lub nadneckie; obejmują one ziemie od jeziora Dręstwo i dawnej granicy do rzeki Netty, jeziora Necko i rzeki Pruski. Charakteryzują go duże, gęsto zaludnione wsie dawnych chłopów królewskich. Również założone w tym regionie miasto Augustów odznacza się rozmachem planowania. Region ten został zasiedlony w ciągu pierwszej połowy XVI wieku, głównie w latach 1536-1557. Wsie jego należą do typowych wsi pomiary włócznej. Zasiedliła je głównie ludność polska z domieszką ruskiej. Początkowo całość terenu należało do króla, później wskutek nadań w XVI wieku powstały tu wyspy dóbr szlacheckich (Grabowo, Kamionka, Solistówka) i kościelnych (Borsuki, część Bargłowa, włóki popowskie w Żarnowie). Duży też obszar zajmowały ziemie miasta Augustowa i jego przedmieść (Żarnowo, Biernatki, Turówka i odłączone później Uścianki). Region ten stanowi główne jądro powiatu augustowskiego.

Leżący na południu region trzeci obejmuje rozległe, bezludne obszary bagien i podmokłych lasów między rzekami Jegrznią, Biebrzą i Nettą oraz zaledwie trzy wsie położone na grądach (Polkowo, Jasionowo i Kopytkowo z końca XVI wieku). Jego zachodnia część należy do powiatu grajewskiego. W całości należał on do dóbr królewskich: Polkowo do dzierżawy tajeńskiej, a Jasionowo i Kopytkowo do leśnictwa knyszyńskiego. Mieszkańcy tych wsi, zobowiązani do pilnowania łąk i lasów, byli przez cały czas wolni (mimo prób narzucenia ciężarów przez starostów) od pańszczyzny, stąd zwano ich bojarami.

Te trzy zachodnie regiony po upadku Jaćwieży formalnie należały do Mazowsza, a następnie od 1409roku do 1569 roku do Wielkiego Księstwa Litewskiego. Od 1520 wchodziły one w skład ziemi bielskiej w województwie podlaskim. Poniższe regiony wschodnie zajęło Wielkie Księstwo Litewskie, do którego należały do rozbiorów w ramach powiatu grodzieńskiego w województwie trockim.

Region czwarty, obejmujący wąski pas ziemi między dawną granicą a rzeką Pruską i Dowspudą (Rospudą), został zasiedlony po 1513 roku. Większość jego od momentu nadania tu części puszczy należała do dóbr Dowspuda Wołłowiczów (następnie Pacó). Mały skrawek królewski, obejmujący wsie Janówka, Pruska Wielka i Mała i ziemie późniejszej Topiłówki i Mazurek, w wyniku nadania jako dobra Janówka (Mazurki) też przeszedł w ręce Wołłowiczów. Z regionu tego należy do powiatu augustowskiego tylko południowa część. Został on zasiedlony ludnością polską z pewną domieszką ruską. Kolonizacja jego stanowiła ważny etap utrwalenia granicy.

Nieduży region piąty z kolei w chronologii osadnictwa wschodniej części powiatu stanowią ziemie dawnej Puszczy Krasnybór, nadanej w 1505 roku Chreptowiczom, a skolonizowanej przez nich częściowo w latach ok. 1590-1598. Jeat on wyspą osadniczą ubogich ziem nad rzeką Biebrzą i Lebiedziną, która przez długie lata była otoczona królewskimi puszczami. Zasiedliła go ludność pochodzenia ruskiego ze znaczną domieszką ludności polskiej, która też całość ludności spolszczyła. Nowy okres kolonizacji w tym regionie przypada na drugą połowę XVIII wieku i początek XIX wieku; były to przeważnie drobne wsie przemysłowe. Założone w nim prywatne miasteczko Osinki-Sztabin (już jest w 1667roku), rozbudowane za czasów Joachima Chreptowicza w drugiej połowie XVIII wieku nigdy się nie rozwinęło.

Największy obszar powiatu obejmuje region szósty-region dawnej Puszczy Perstuńskiej, a dziś Augustowskiej-porzerywany taflami jezior i mniejszymi lub większymi wyspami osadniczymi. Ciągnie się on od okolic Lipska, rzeki Wołkuszy, Czarnej Hańczy do rzeki Netty, jeziora Necko i rzeki Rospudy. Po pierwszych niestałych osadach bartników, kosiarzy, rybaków, osoczników (sięgających XV wieku) powstały w nim jako pierwsze stałe miejscowości rudy (najstarsza chyba Szczebra) i smolarnie, sięgające początkami XVI wieku. Większość z nich powstała w drugiej połowie XVII wieku. W ciągu XVIII wieku, zwłaszcza w drugiej połowie tego wieku, powstały tu pierwsze wsie rolne, tworzące niewielkie wyspy w puszczy: 1. między jeziorem Kolno i jeziorem Sajno, 2. nad jeziorem Serwy, 3. nad rzeką Szczebrą i Olszanką. W końcu XVIII i w XIX wieku powstały tu liczne drobne osady służby leśnej i następnie obsługi Kanału Augustowskiego. Miejscowości te zasiedliła w przewadze ludność polska z domieszką ruskiej. Region ten poza częścią prywatnych jezior i łąk należał z przerwą (druga połowa XVII i początek XVIII wieku rządy kamedułów) do dóbr królewskich.

Niewielki region siódmy w łukach Netty i Biebrzy obejmuje bagna i lasy z grupą wsi założonych w końcu XVII wieku i na początku XVIII wieku z wsią Jagłowo, założoną w XVI wieku. Wsie te zasiedliła ludność spod Goniądza i znad rzeki Brzozówki pochodzenia polskiego, ruskiego i trochę litewskiego. Region ten odcięty bagnami od otoczenia stanowił kiedyś Puszczę Jaminy, która należała do Puszczy Nowodworskiej w dobrach królewskich.

Region pierwszy, drugi i czwarty stanowią zwarty teren osadnictwa rolnego z XVI wieku. Region trzeci i siódmy po obu stronach rzeki Netty zajmują głównie bagna z nielicznymi z końca XVI i końca XVII wieku wsiami na grądach. Region piąty i szósty w dalszym ciągu jest pokryty głównie puszczą z licznymi osadami służby leśnej i nielicznymi wyspami osadnictwa rolnego, które w dużej mierze jest spadkobiercą starego osadnictwa przemysłowego z XVII i XVIII wieku. Osadnictwo rolne nie objęło całego powiatu augustowskiego, wzięło pod uprawę, głównie w XVI wieku tylko lepsze gleby. Piaski nadal pokrywa puszcza, a bagna są meliorowane.